گروه نرم افزاری آسمان

.فرهنگ ایمنی و قرآن‌




اشاره

مجموعه مقالات قرآن و طب ج‌2 599
دکتر محمد حسین وزیری، دکتر امیر کاووسی، مهندس کسری صدری «1»

چکیده:

فرهنگ ایمنی یکی از ابعاد مهم در زندگی فردی و اجتماعی انسانهاست که عدم توجه به آن حوادث بزرگی مانند حادثه چرنوبیل را در طول تاریخ به وجود آورده است. که مسلما با توجه به زندگی پیچیده و صنعتی امروزی توجه و پرداختن به این فرهنگ جزو ضروریات به شمار می‌رود. بر کسی پوشیده نیست که دین مبین اسلام و کتاب آسمانی آن از آموزش و یادآوری این فرهنگ غافل نبوده و در آیات و احادیث مختلفی به آن پرداخته است. در این مقاله این موضوع مورد کنکاش و بررسی عمیق قرار گرفته و جنبه‌های مختلف توجه قرآن به آن مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

واژه‌گان کلیدی:

قرآن، ایمنی، فرهنگ ایمنی، انسان
______________________________
(1). اعضای هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی؛ دانشکده سلامت، ایمنی و محیط زیست
ص: 552
مفهوم فرهنگ ایمنی(Safety Culture) بعد از حادثه چرنوبیل رایج شد و پس از انتشار گزارش این حادثه توسطIAEA در سال 1986، اولین کاربرد اداری آن شروع شد. «1» و پس از آن عنوان شد که ضعف فرهنگ ایمنی بعنوان علت فجایع بزرگ شناخته شده است.
حوادثی چون:
Clapham Junction, Herald of free enterprise and Piper Alpha
در اثر فرهنگ ایمنی ضعیف بوقوع پیوستند. «2»
در رابطه با فرهنگ ایمنی به چند تعریف اشاره می‌کنیم تا مفهوم آن بهتر درک شود:
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی فرهنگ ایمنی را چنین تعریف می‌نماید:
" فرهنگ ایمنی مجموعه‌ای از ویژگیها و نگرشها در سازمانها و اعضای آنهاست." «3»
- فرهنگ ایمنی به این معنا نیست که نباید اشتباهی صورت گیرد بلکه به این معناست که باید جوابگوی اشتباهات بود و اشتباهات باید یک فرصت آموزشی ایجاد کنند. «4»

تعریف انجمن ایمنی و بهداشت انگلیس از فرهنگ ایمنی:

" فرهنگ ایمنی محصولی از ارزشهای فردی، گروهی، نگرش‌ها، قابلیتها و الگوهای رفتاری است که تعهد ایجاد می‌نماید و بازده و شیوه برنامه‌های ایمنی و بهداشت یک سازمان را تعیین می‌نماید. سازمانهایی که فرهنگ ایمنی مثبت دارند به وسیله ارتباطات متقابل توام با اطمینان و سنجش اثربخشی، مشخص می‌شوند." «5»
امروزه پذیرفته شده که اکثر حوادث قابل پیش‌بینی هستند و لذا به کمک
______________________________
(1).D .Little 5002
(2).D .Little 5002
(3).IAEA 1991
(4).IAEA 6991
(5).Cooper 0002
ص: 553
اقدامات ایمنی مناسب می‌توان از آنها جلوگیری کرد. «1»
حوادث همیشه موجب ایجاد اضطراب و ناراحتی شدید خانواده فرد قربانی می‌شود و ممکن است در زندگی خانوادگی نیز اثرات مخربی داشته باشد. «2»
برای اینکه اهمیت موضوع ایمنی را بتوانیم بیان کنیم نیاز به مطالعات آماری می‌باشد که در این رابطه مروری به گزارشات منتشره از طرف سازمان بین‌المللی کار(ILO) نشان می‌دهد که روزانه 342 هزار کارگر دچار آسیب شغلی می‌شوند و 600 نفر در اثر آسیب‌های شغلی جان خود را از دست می‌دهند. سالانه 10 میلیون آسیب شغلی به وقوع می‌پیوندد.
در سال 1997ILO در رابطه با حوادث و بیماری‌های شغلی گزارش داد که آسیب‌های کشنده 529، 6 میلیون، آسیب‌های غیر کشنده 25، 13 میلیون و هزینه آسیب‌ها 145 میلیون دلار، بیماریهای کشنده 300، 60 میلیون، بیماری‌های غیر کشنده 200، 862 میلیون و هزینه بیماری‌ها 26 میلیون دلار بوده است.
در مقایسه با سایر بیماریها آمار آسیب‌های ناشی از کار چندین برابر می‌باشد و در برابر 10 میلیون آسیب ناشی از کار:MI (5، 1 میلیون) تصادف (5، 0 میلیون)، وقوع سرطان (9، 0 میلیون)، دیابت (5، 0 میلیون)،CHF (25، 0)، سرطان سینه (124000) و بیماری‌های شغلی که به تازگی شناسایی می‌شوند 125000 هزار مورد می‌باشد. «3»
______________________________
(1). دائره المعارف بهداشت کار 1379
(2). نادر نبهانی 1375
(3).
Occupational safety and Health WWW. ph. ucla. edu ص: 554
مقایسه هزینه بیماریهای شغلی و حوادث ناشی از کار در سال 1997 نشان می‌دهد که هزینه‌ی بیماریهای شغلی و حوادث ناشی از کار (171 میلیون دلار)،
AIDS
(33 میلیون دلار)، بیماریهای عروقی و قلب (164 میلیون دلار)، آلزایمر (67 میلیون دلار) و سرطانها (170 میلیون دلار) می‌باشد. «1»
در حال حاضر برابر آمارهای رسمی سازمان بین‌الملل کار(ILO) تقریبا سالیانه 160 میلیون نیروی کار دچار بیماریهای شغلی و حوادث ناشی از کار می‌شوند.
در ایران بر پایه آمار بیمه تامین اجتماعی هر سال 14 هزار حادثه شغلی ایجاد می‌شود. «2»
سالیان متمادی است که کارشناسان ایمنی بر این باورند که 80- 90 خ حوادث با رفتارهای غیر ایمن افراد آغاز می‌شود. اما چگونه می‌توان در افراد تغییر ایجاد کرد؟ بایستی بگوییم چگونه می‌توان فرهنگ صحیح ایمنی را در صنعت و جامعه حاکم نمود. «3»
در رابطه با ایجاد فرهنگ صحیح ایمنی در صنعت مطالعات زیادی صورت گرفته است که به چند مورد اشاره می‌کنیم:
نتیجه تحقیق‌zohar نشان داد که تعهد مدیریت به ایمنی موثرترین عاملی است که موفقیت برنامه‌های ایمنی را در صنعت تضمین می‌کند. «4»
Mearns and flin
در سال 1994 در پژوهش خود پیرامون فرهنگ ایمنی به این نتیجه رسیدند که تعهد مدیریت به ایمنی، رضایت‌مندی شغلی، توجه به ایمنی در
______________________________
(1).leigh e tal Arch internet 7991
(2). فلاح سلطانعلی 1384
(3). سرمقاله‌ی پیام ایمنی 1382
(4).Garcia Am and etal 3002
ص: 555
برابر تولید و شرایط کاری بیشترین تاثیر را بر درک کارگران از ریسک و رضایت آنها از سنجشهای ایمنی دارد. در مطالعه پژوهشی که خانم راشین علیزاده در سال 1383 در رابطه با تاثیر آموزش در ارتقاء فرهنگ ایمنی بر روی کارکنان خط تولید شرکت کیمیا در مجتمع پتروشیمی بندر امام (ماهشهر) انجام داد نشان می‌دهد که با آموزش ایمنی شیمیایی و تاثیر مواد شیمیایی ناشی از محیطهای پتروشیمی بر کارکنان، انگیزه استفاده از وسایل حفاظت فردی و نهایتا اتخاذ رفتار ایمن از یک سو و از سوی دیگر مداخله در محیط کاری کارکنان با آموزش مدیران مربوطه و تبلیغات ایمنی در جهت ارتقاء فرهنگ ایمنی حاکم بر شرکت تلاش‌هایی مفید به عمل آمد. این پژوهش تجربه اولیه‌ای از بررسی فرهنگ ایمنی در ایران محسوب می‌شود که منجر به استقرار نظام‌HSE در شرکت کیمیا شد و لزوم توجه به هر 3 جزء ایمنی بهداشت و محیط زیست را به عنوان فرهنگ‌HSE مطرح کرد.
خانم علیزاده بعد از مداخله آموزشی با آزمونهای آماری نشان داد که تجلی تاثیر آموزش بهداشت در اتخاذ رفتار ایمن می‌باشد که این رفتار ایمن بدون حمایت محیط کاری در چشم‌اندازی از تعهد میانگین مشارکت کارکنان/ هنجارها/ ارزشها/ ارتباطات و آموزش مستمر که شاخص‌هائی از فرهنگ ایمنی محسوب می‌شوند، امکان‌پذیر نیست.
در این مطالعه بررسی شاخص‌های فرهنگ ایمنی نشان داد که تعهد مدیریت به ایمنی و بهداشت بالاترین میانگین نمرات را در چک لیست پژوهشگر و مصاحبه کارکنان به خود اختصاص داد. «1»
______________________________
(1). پایان‌نامه کارشناسی ارشد خانم راشین علیزاده سال 84- 83
ص: 556
با توجه به اهمیت موضوع فرهنگ ایمنی، بهتر است اول به تاریخچه فرهنگ ایمنی در جهان و سپس نگرش ادیان بویژه دین اسلام و قرآن به فرهنگ ایمنی مروری داشته باشیم:
سابقه ایمنی به آغاز خلقت جهان هستی و آفرینش انسان توسط خداوند متعال بر می‌گردد و نیاز به ایمنی همانند سایر نیازهای انسانی نظیر آب غذا و مسکن در انسان وجود دارد.- شاید بتوان از جهتی تاریخ توجه به ایمنی را با تاریخ پدید آمدن ادیان الهی و تأکید فراوان پیامبران به مسئله ایمنی برابر دانست. «1»
مصریان باستان خطرات فیوم و نقره را بر روی کارگران می‌شناختند. بقراط پدر علم طب، در 400 سال قبل از میلاد متوجه مشکلات تنفسی در سنگ‌برها شد. بقراط و ابو علی سینا از دردهای شکمی قولنج مانندی در بین کارگران نقاش که به رنگ آمیزی عمارات می‌پرداختند سخن به میان آورده‌اند که ناشی از مسمومیت با سرب بوده است. در 100 سال قبل از میلاد، رومیها با خطراتی که کارگران در حین کار روبرو می‌شدند، آشنا بودند. آنها به یک الهه ایمنی و بهداشت بنام(salus) معتقد بودند که تصویرش بر روی سکه‌ها حک شده بود. «2»
در همه ادیان پیامبران الهی به مسئله ایمنی تاکید فراوان داشتند. حضرت موسی علیه السّلام به قوم خود تأکید فرمود:" هنگام ساخت منازل جدید از نرده‌کشی به دور لبه‌های پشت‌بام استفاده کنید که از سقوط افراد و کشته شدن آنها جلوگیری به عمل آید و اگر این‌چنین نکنید مسئولیت مرگ اشخاصی که از پشت‌بام سقوط می‌کنند، به عهده شماست". «3»
______________________________
(1). صدری کسری 1379
(2).D .Rease Charls 3002
(3). صدری کسری 1379
ص: 557
پیامبر بزرگ اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود:" لا تهلکوا انفسکم بایدیکم"
" خود را بدست خودتان به هلاکت نیفکنید." «1»
منظور این است که در هر کاری اصول و مقررات ایمنی و حفاظتی را بطور کامل رعایت نمائید تا سلامتی شما بخطر نیفتد.
و یا در جای دیگر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: نعمتان مجهولتان الصّحبه و الامان:
دو نعمت است که قدرشان شناخته نمی‌شود: صحت بدن و ایمنی. «2»
امام صادق علیه السّلام فرمود: النعیم فی الدّنیا الامن و صحه الجسم:
برخورداری و بهره‌مندی در دنیا ایمنی و صحت بدن است. «3»
حضرت عیسی علیه السّلام فرمود:
الناس رجلان معافی و مبتلی فارحموا المبتلی و احمدوا اللّه علی العافیه:
" مردم دو گروه‌اند: ایمن و گرفتار، بر گرفتاران دلسوز باشید و برای ایمنی (خود و دیگران) خدای را حمد کنید." «4»
از نظر قرآن زیباترین و کاملترین و آرمانی‌ترین زندگی، زندگی بهشتی است و- شیرین‌ترین و اساسی‌ترین کمال بهشت، ایمنی آن است. «5»

ادخلوها بسلام آمنین:

داخل شوید به بهشت با سلامتی و ایمنی. «1»
______________________________
(1). بحار الانوار، علامه مجلسی
(2). بحار الانوار، علامه مجلسی
(3). بحار الانوار، علامه مجلسی
(4). کتاب دانش ایمنی در اسلام، مرتضی رضوی
(5). دانش ایمنی در اسلام، حجة الاسلام مرتضی رضوی
ص: 558
خداوند در سوره دخان آیه 55 می‌فرماید: یَدْعُونَ فِیها بِکُلِّ فاکِهَةٍ آمِنِینَ:
" می‌خواهند در آنجا هر میوه‌ای را در حالی که ایمن هستند."
و یا در سوره دخان آیه 51 می‌فرماید: إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی مَقامٍ أَمِینٍ
" پرهیزگاران در سکونت‌گاه، ایمن هستند."
در اسلام و قرآن برنامه ایمنی از آغاز تکوین و تکون انسان شروع می‌شود. اسلام توصیه‌های زیادی در همسرگزینی، بهداشت جنسی، زمان مقاربت، تغذیه پدر و مادر در جهت تامین ایمنی نطفه سالم، تغذیه مناسب مادر در هنگام بارداری و شیردهی جهت ایمنی و سلامت جنین، بهداشت و تغذیه کودک و آموزش و تربیت کودک دارد. اسلام برای تأمین ایمنی فرد و جامعه روابط جنسی را مانند هر نوع رابطه دیگر تحت یک اصول و برنامه مشخص با سیستم حقوقی معین تنظیم می‌نماید تا فرزندان جامعه بطور مشروع پای به دنیا بگذارند و از «سلامتی منشأ» و «ایمنی منشأ» و در نتیجه از سلامت جسم و جان بهره‌مند شوند.
اسلام ایمنی و مسائل مربوط به ایمنی را از «منشاء انسانی» و قبل از انعقاد نطفه و آغاز «همسرگزینی» شروع می‌کند و قدم‌به‌قدم با او پیش می‌رود تا زمان مرگ حتی پس از مرگ نیز به مسائل ایمنی مربوط به مرگ می‌پردازد و مقرراتی برای گورستان تعیین می‌کند تا جامعه از انواع مختلف میکروب که از مردگان ناشی می‌شود، ایمن باشد. به گفته حجة الاسلام رضوی: «زندگی یعنی ایمنی و زندگی منهای ایمنی مساوی است با زندگی منهای زندگی!» «2»
______________________________
. حجر (15)، آیه (26)
(2). کتاب دانش ایمنی در اسلام، مرتضی رضوی
ص: 559
احمد القاضی رئیس مرکز تحقیقات و پژوهش طب اسلامی امریکا در همایش بین‌المللی قلب (2007) در قاهره عنوان کرد که فعال شدن سیستم ایمنی بدن که در اثر شنیدن آیات قرآن کریم ایجاد می‌شود، بدن انسان را از بیماری‌های خطرناک و مرگ‌آور نجات می‌دهد. در مطالعه پژوهشی این مرکز که بر روی شماری مسلمان و غیر مسلمان به عمل آمد مشخص شد که 79 خ از افرادی که به آیات قرآن گوش فرادادند تغییراتی اساسی در سیستم ایمنی آنها در برابر دفاع از بیماری‌ها به وجود آمده و میزان اختلالات عصبی در این افراد بسیار پایین است ایشان اعلام کرد که شنیدن آیات قرآن کریم اختلال سیستم عصبی را کنترل و به تعادل اعضای بدن کمک می‌کند. در مطالعه دستورات اسلامی و آیات قرآنی مبنی بر شستن دستها و صورت قبل از نماز (وضو) با توجه به اینکه این اعضاء معمولا پوشانده نمی‌شوند و باوجود اهمیت آنها از نظر تمرکز حسهای پنج‌گانه در معرض آلودگی دائمی هستند می‌تواند حاوی حکمتهای بی‌شمار باشد که یکی از آنها ایمنی و حفاظت این اعضا می‌باشد.
خداوند در آیه 20 تا 23 سوره مرسلات می‌فرماید:
أَ لَمْ نَخْلُقْکُمْ مِنْ ماءٍ مَهِینٍ* فَجَعَلْناهُ فِی قَرارٍ مَکِینٍ* إِلی قَدَرٍ مَعْلُومٍ* فَقَدَرْنا فَنِعْمَ الْقادِرُونَ
آیا شما را از آبی پست و ناچیز نیافریدیم سپس آن را در قرارگاهی محفوظ و آماده قرار دادیم تا مدتی معین ما قدرت بر این کار را داشتیم پس قدرتمند خوبی هستیم. تعبیر به قرار مکین (جایگاه امن و امان) تعبیری است بسیار پرمعنا که مسلما ابعاد آن در آن زمان ناشناخته بوده و امروز ما می‌دانیم که چه نکات مهمی
ص: 560
در آفرینش رحم به کار گرفته شده است که آن را به صورت مطمئن‌ترین جایگاه برای جنین درآورده است.
نه تنها جنین جایگاه امن مناسبی در رحم دارد بلکه این امنیت و ایمنی در مراحل تولد نیز ادامه دارد. در سوره الطارق آیه 4 خداوند می‌فرماید: إِنْ کُلُّ نَفْسٍ لَمَّا عَلَیْها حافِظٌ «هرکسی در درون خود نیروی پشتیبانی دارد منظور هر انسانی یک سیستم حفاظتی و دفاعی در بدن خود دارد به نام سیستم ایمنی بدن که در برابر عوامل بیگانه (باکتری‌ها، ویروسها و ...) فعال شده و آنها را از بین می‌برد و بدن انسان را از آسیب عوامل بیماری‌زا محافظت می‌کند.
آقای ابو الفضل خوشی در مطالعه خود (1385) اعلام کرد که چون اسلام کرامت خاصی برای انسان قائل است و او را اشرف مخلوقات عالم می‌داند دستور و برنامه‌های مدونی در تمام عرصه‌های ایمنی زندگی انسانها دارد. در این مطالعه با استناد به آیات و روایات اسلامی نقش دین در ایمن‌سازی و امدادرسانی و تسکین آلام حادثه‌دیدگان در حوادث غیر مترقبه را مورد توجه قرار داده است.
از نتایج مطالعه پژوهشی خانم راشین علیزاده (1383) در بین کارکنان مجتمع پتروشیمی بندر امام (ره) در بعد فردی (مدل بزنف(Basnef و بعد اجتماعی (فرهنگ ایمنی) و همچنین ضرورت هم‌پوشی دو عامل آموزش(Eduation) و ارتقاء(Promotion) چنین برمی‌آید که ارتقاء سلامت و ایمنی در محل کار از طریق لحاظ کردن نقش کارکنان و توجه به حمایت‌های محیطی (شاخص‌های فرهنگ ایمنی) امکان‌پذیر می‌باشد. «1»
______________________________
(1). پایان‌نامه کارشناسی ارشد خانم راشین علیزاده سال 84- 83
ص: 561

بحث و نتیجه‌گیری:

با توجه به اینکه اسلام و قرآن اهمیت ویژه‌ای در رابطه با فرهنگ ایمنی و بسط آن در جامعه دارد و در قرآن مجید و روایات و احادیث ائمه معصومین علیهم السّلام به ابعاد مختلف ایمنی به کرات اشاره و سفارش به رعایت همه‌جانبه آن شده است و رفتار ایمن در همه ابعاد زندگی از دیدگاه قرآن و اسلام مورد تاکید بوده و یک عمل خداپسندانه شناخته شده است، باید پژوهشگران و دانشمندان علوم پزشکی و بهداشتی با استناد به آیات و روایات و استفاده از روشها و مدل‌های نوین نسبت به آموزش و ارتقاء سلامت و ایمنی و توسعه و مدیریت علمی فرهنگ سلامت، ایمنی و محیط زیست(Health ,Safety ,Environment) )H .S .E( در محل کار به منظور تغییر نگرش و ایجاد رفتارهای ایمن در سطح مدیریت صنایع و کارکنان و کارگران تلاش علمی نمایند و" جامعه ایمن" را در جهان تشکیل دهند. به اعتقاد همه مصلحین و مسلمین آن جامعه ایمن موعود حکومت جهانی حضرت مهدی (عج) خواهد بود.
ص: 562

منابع و مآخذ:

1. قرآن مجید
2. حجة الاسلام مرتضی رضوی- کتاب دانش ایمنی در اسلام- 1379
3. خانم راشین علیزاده، پایان‌نامه کارشناسی ارشد آموزش بهداشت، 84- 83
4. مجله پیام ایمنی- سال اول- شماره 1- ص 5- سال 1382
5. نشریه ایمن- کسری صدری- 1379
6. دائرة المعارف بهداشت کار- معاونت تنظیم روابط کار وزارت کار و امور اجتماعی- 1379
7. نادر نبهانی- ایمنی و حفاظت کار- 1375
8. سلطانعلی فلاح- گزارش رسمی- سازمان تامین اجتماعی- 1384
9. مقاله آقای ابو الفضل خوشی- سومین کنگره بین‌المللی بهداشت، درمان و مدیریت بحران در حوادث غیر مترقبه- 1385
10. مقاله احمد القاضی- همایش بین‌المللی قلب- قاهره- 1386
11. D. Rease, charls, occupational health and safety Management: A Practical Approach 3002
Cooper, M. D. Towards a model of safety culture An Abridged version published in safety science( 0002 )vol 63. P 111 - 631
ص: 563
13.
IAEA. SAFETY SERIES NO. 57 - INSAG - 4 SAFETY CULTURE VIENNA. 1991
14.
Occupational safety and Health Accessed of internet: http:// WWW. ph. UCLA. edu
15.
Strategic HSE Management workbook. Arthur D. Little. ADL/ NPL/ 56302/ Mod 1 - 06 workbook. ppt 5002
16.http ://WWW .ghasedaknews .com
17.IAEA .TECDO .068 ASCOT .Guidelines .Recised 6991
18.
Cox. S. J. and cheyney, A. J. Assessing Safety Culture in offshore environments. Safety Science, 43, 111 - 921( 0002 )
ص: 565

اصول اخلاقی محیط زیست از منظر اسلام‌

اشاره

حجت الاسلام دکتر حمید فغفور مغربی «1»

چکیده:

عواقب زیانبار بهره‌برداری بی‌رویه از طبیعت و پیدایش انواع آلاینده‌ها در محیط زیست، پیشرفت و توسعه و بدون برنامه‌ریزی همه‌جانبه که با تخریب و آلودگی محیط زیست همراه است، نگاه جهانی به سایر مولفه‌های زیست‌محیطی در جهان، وضعیت مخاطره‌آمیزی را نشان می‌دهد.
ضرورت تدوین اصول اخلاق زیست‌محیطی که نظر بر آرمانهای اخلاقی الهی داشته باشد و در عین حال توسعه و بهبود زندگی مادی را نیز دربرگیرد، جدی‌تر از هر زمان دیگر است. چنین مجموعه‌ای از اصول و مبانی نمی‌تواند به نحو جامع فردی یا گروهی تدوین گردد، زیرا نیازمند مبانی هستی‌شناسی و انسان‌شناسی که از منبعی فراسوی طبیعت می‌باشد و آن آموزه‌های وحیانی امکان‌پذیر است.
محیط زیست عبارت است از همه‌ی چیزهایی که در اطراف ما وجود دارند و روی آن ها تاثیر می‌گذاریم و آن‌ها نیز ما را متاثر می‌سازند. و شامل محیط طبیعی، محیط مصنوعی
______________________________
(1). عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی.
ص: 566
و محیط اجتماعی است. از منظر اسلام می‌توان به اصول زیر اشاره کرد عدالت در محیط زیست، آبادی محیط زیست مصنوعی، دعوت به حفاظت از محیط زیست، بررسی اثرات زیست‌محیطی طرح‌های توسعه، جلوگیری از تخریب محیط زیست، مصرف بهینه، بهداشت محیط، جلوگیری از آلودگی محیط زیست، بهداشت آب، بهداشت هوا، بهداشت صدا، بهداشت زمین، بهداشت زباله، ایجاد سیستم بازیافت، توسعه فضای سبز، اجرای پیمان‌های ملی و بین‌المللی از مهمترین آنها می‌باشد.

واژگان کلیدی:

اصول، اخلاق، محیط زیست، بهداشت، اسلام‌

مقدّمه:

در جهان کنونی بشر متوجه عواقب زیانبار بهره‌برداری بی‌رویه از طبیعت و پیدایش انواع آلاینده‌ها در محیط زیست خود شده است. پیشرفت و توسعه عنان‌گسیخته و بدون برنامه‌ریزی همه‌جانبه که با تخریب و آلودگی محیط زیست همراه است، عملا پیشرفت ظاهری موجود منجر به بهره‌گیری برخی اشخاص یا موسسات و کشورهایی محدود از این پیشرفت‌ها شده است و سرمایه‌ها، امکانات و رفاه خود را چند برابر خواهند کرد اما طبیعت تخریب شده و آلودگی زمین، آب و هوا و همه محیط زیست گسترش خواهد یافت.
«بنا به آمارهای سازمان ملل، حدود 98 درصد دی‌اکسید کربن و سایر گازهای مضر جو مربوط به کشورهای صنعتی و فقط 2 درصد سهم کشورهای جهان سوم می‌باشد. در این راستا، در کمتر از دو قرن با مصرف سوختهای فسیلی و نابود شدن جنگل‌ها، مقدار کل دی اکسید کربن در اتمسفر به میزان خ 25 بالا رفته است.» «1»
______________________________
(1). متین، ابو القاسم، نشریه پژوهش و سازندگی به جهاد سازندگی به شماره 13 مقاله تهدید جهانی زیست کره
ص: 567
نگاه جهانی به سایر مولفه‌های زیست‌محیطی در جهان، وضعیت مخاطره‌آمیزی را نشان می‌دهد. «در بعضی از نقاط جهان جنگل‌زدایی با سرعت سرسام‌آوری در جریان است.
سالانه 17 میلیون هکتار، منطقه‌ای به وسعت دو برابر کشور اتریش، از وسعت جنگلهای کره زمین کاسته می‌شود. بدین ترتیب، ریه‌های زمین در حال چروکیدن و تحلیل رفتن است.»
کارخانجات تولیدات صنعتی قسمت عمده زباله‌های شیمیایی مضر جهان را به وجود می‌آورند.
امیدوارکننده‌ترین چیزی که درباره‌ی وضعیت اسفناک محیط زیست دنیای معاصر، یعنی دنیای مواجه با بن‌بست می‌توان گفت این است: مردم سراسر دنیا خود به این حقیقت پی‌برده‌اند که فعالیت انسان می‌تواند سیاره زمین را نابود کند. خطراتی مثل گرم شدن کره‌ی زمین، تخریب لایه‌ی ازن، بیابانی شدن زمین‌های مزروعی که در گذشته‌ای نه چندان دور اغراق‌آمیز یا کم‌اهمیت می‌نمود، اکنون نه تنها واقعی بلکه بسیار مهم و وحشتناک به نظر می‌رسند.
«به‌هرحال، امروزه سیاستمداران غرب هم ملزم به رعایت مسائل محیط زیست هستند. لااقل از این به بعد ناگزیر هستند این امر را رعایت کنند، چون افکار عمومی غرب احساس خطر کرده است و توده‌های میلیونی مردم در این امر دخالت می‌کنند. تقریبا در تمامی کورهای توسعه یافته احزاب طرفدار محیط زیست و اکولوژسیت‌های قدرت یافته اند و مردم احساس خطر می‌کنند و در حقیقت این مردم هستند که برای حفظ طبیعت و سلامت خود و محیطشان، سرمایه‌داران و سیاستمداران را ملزم به رعایت مسائل زیست محیطی می‌نمایند.» «1»
آلودگی و نابودی محیط زیست مثل آتشی است که هیزم تر و خشک و گناهکار و
______________________________
(1). پاپلی یزدی، محمد حسین، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی شماره 36 مقاله اهمیت مساله محیط زیست، تهران 1374 ش
ص: 568
غیر گناهکار را با هم می‌سوزاند، بنابراین لازم است تمامی ساکنان کره زمین باید برای توسعه پایدار و جلوگیری از تخریب محیط زیست و آلودگی، مشارکت کنند.
اکنون برای اولین بار در تاریخ، افزایش نیاز بشر به غذا با محدودیت‌های زیست‌محیطی روبرو شده است. اقیانوسها و دریاها دیگر قادر نیستند ماهی بیشتری عرضه کنند، مراتع دیگر تحمل چرای دام بیشتر را ندارند و زمین‌های کشاورزی هم محصولی بیش از آنچه اکنون می‌دهند، نمی‌توانند عرضه کنند. «1»
اکنون سالانه جمعیتی معادل 5/ 1 برابر جمعیت ایران به جمعیت جهان افزوده می‌گردد.
به عبارت دیگر هر ماه جمعیتی معادل جمعیت کشور بولیوی به تعداد ساکنان کره زمین اضافه می‌گردد. موضوع دیگر در بحران محیط زیست افزایش بی‌رویه جمعیت است. در منابع اسلامی درباره افزایش جمعیت مسلمانان به عنوان یک امتیاز روایاتی داریم. ولی مساله مهم این است آیا این یک اصل، قاعده می‌باشد و باید در همه زمانها اجرا شود و جمعیت همچنان افزایش یابد و یا اینکه قاعده نمی‌باشد و صرفا یک برنامه مقطعی می‌باشد. در شرایط زمانی خاصی و در موقعیت مکانی ویژه‌ای، افزایش جمعیت می‌تواند باعث رشد و پیشرفت جامعه و بهبود زندگی گردد. همین ابزار رشد و توسعه و قدرت، اگر از حد و مرز خود خارج شود می‌تواند به صورت یک اهرم ویرانگر نیروهای اقتصادی و پشتوانه‌های فرهنگی و علمی درآید. از منظر اسلام افزایش جمعیتی مطلوب است که با کیفیت همراه باشد. یعنی اگر امکان تربیت آنها و فراهم کردن شرایط ازدواج، شغل و مسکن نباشد افزایش جمعیت موجب ذلت جامعه اسلامی می‌گردد و حدیث پیامبر در
______________________________
(1). براون، لستر و کین، هال، ارزیابی مجدد ظرفیت نگهداشت جمعیتی کره زمین، ترجمه حمید طراوتی و فرزانه بهار، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، 1374 ش
ص: 569
مورد مباهات کردن پیامبر به جمعیت مسلمان، به معنای آن است که مسلمانان محتاج، فقیر و عقب‌مانده و معتاد و ... نباشند. زمانی که جمعیت افزایش می‌یابد، باید متناسب با آن سازمانها تولیدی جامعه نیز گسترش پیدا کند تا آن جامعه بتواند با دست خود نیازهای خویش را برطرف کند، ولی اگر چنین تعادلی به وجود نیاید، جمعیت، نیازمند و وابسته می‌شود. رشد بی‌رویه جمعیت، تصویری فاجعه‌بار را به صورت فقر و گرسنگی، بیکاری و ویرانی زیست‌محیطی ارایه می‌دهد. و به از دست دادن تدریجی مواد خام مانند نفت و گاز می‌گردد. موفقیت در اجرای برنامه‌های توسعه اقتصادی کشور در وحله اول در گرو این است که دولت بتواند رفاه نسبی مردم را فراهم سازد. افزایش بی‌رویه رشد جمعیت هر برنامه یا طرح سازندگی را محکوم به شکست خواهد ساخت، مگر اینکه چند صباحی در اثر فروش هرچه بیشتر مواد خام مانند نفت، گاز، مواد معدنی و ... آرامشی نسبی حاکم گردد. لین و ایت در سال 1976 در مقاله‌ای تحت عنوان «ریشه‌های تاریخی بحرانهای اکولوژیک ما» چنین اظهارنظر کرد: اسلام نسبت به محیط زیست بر تقدس عالم طبیعت که آفریده خدای ابراهیم است و یهودیان و مسیحیان، همه در مقابل او سجده می‌کنند، استوار می‌باشد. بنابراین، اسلام یادآور چیزی است که غرب آن را به برکت ادیان ابراهیمی که اسلام نیز در این خانواده است، داشته و امروز از دست داده است «1». در این مقاله ایشان به تحلیل علل تخریب محیط زیست پرداخته است و آن را در از دست رفتن بینش مسیحی و یهودی نسبت به انسان دانسته، بیراهه رفته است و از ظهور مدرنیسم و بینش اومانیستی و پیدایش علوم سکولار که ارتباط چندانی با ادیان ندارد، غفلت نموده است.
ضرورت تدوین اصول اخلاق زیست‌محیطی که نظر بر آرمانهای اخلاقی الهی داشته
______________________________
(1). شکوهی، حسین، فصلنامه تحقیقات جغرافیا، شماره 30 مقاله جغرافیا و مذهب، تهران، 1372
ص: 570
باشد و در عین حال توسعه و بهبود زندگی مادی را نیز دربرگیرد، جدی‌تر از هر زمان دیگر است. چنین مجموعه‌ای از اصول و مبانی نمی‌تواند به نحو جامع فردی یا گروهی تدوین گردد، زیرا نیازمند مبانی هستی‌شناسی و انسان‌شناسی که از منبعی فراسوی طبیعت می‌باشد و آن آموزه‌های وحیانی امکان‌پذیر است.
در ابتدا به تعریف علمی محیط زیست پرداخته و سپس اصول اخلاق زیست‌محیطی را بررسی می‌نماییم.

تعریف محیط زیست‌

محیط زیست عبارت است از همه‌ی چیزهایی که در اطراف ما وجود دارند و روی آن ها تاثیر می‌گذاریم و آن‌ها نیز ما را متاثر می‌سازند. «1»

انواع محیط زیست عبارتند از:

الف) محیط طبیعی: همه‌ی عوامل طبیعی که در اطراف ما وجود دارد، ولی به وسیله انسان ایجاد نشده، اما مورد استفاده‌اش قرار می‌گیرد، محیط زیست طبیعی است، مانند:
آب، هوا، خاک، گیاهان، جانوران و خلاصه تمامی سطح زمین و جو اطراف آن.
ب) محیط مصنوعی: همه‌ی چیزهایی که به وسیله‌ی انسان به وجود آمده است مانند:
مناطق مسکونی، صنعتی، راه‌ها و غیره.
ج) محیط اجتماعی انسانی: محیطی که یک قوم یا ملت، با فرهنگ خاص خود در کنار هم زندگی کرده و با تاثیرات متقابل بر روی یکدیگر، محیط اجتماعی را به وجود می‌آورند.

اصول اخلاقی زیست‌محیطی‌

اشاره

توجه به محیط زیست را باید براساس تعریف آنکه شامل همه انواع محیط می‌باشد
______________________________
(1). شناخت، حفاظت و بهسازی محیط زیست ایران، ص 15
ص: 571
مورد بازخوانی قرار داد. و مهمترین اصول آن عبارتست از

1- اصل عدالت در محیط زیست‌

عدالت قانون عام است که تمامی نظام آفرینش را شامل می‌شود و مفهوم است، که حق هر موجودی، چنان‌که شایسته اوست ادا شود این تعریف از عدالت یک تعریف جامع است که و شامل انسانها، حیوانات، گیاهان و حتی اشیای به ظاهر بیجان، مانند آب، سنگ و خاک نیز می‌شود.
عمده‌ترین مصداق‌های زیست‌محیطی که عدالت ارتباط دارد، را می‌توان در محدودهای زیر فهرست نمود:
الف- برهم خوردن نظام اکوسیستم «1» طبیعت توسط انسان که به معنای برهم خوردن حقوق عناصر زیست‌محیطی است. و در واقع ته شدن منابع طبیعی توسط انسان در موارد انرژی، ذخایر زیرزمینی و مواد غذایی و بطور کلی منابع تجدیدناپذیر «2».
ب- آلودگی عناصر اصلی تغذیه انسان یعنی آب، خاک، هوا و تجمع مواد زاید و آلوده‌کننده‌ها که حق حیات موجودات زنده از جمله انسان را از آنان سلب می‌کند.
ج- استفاده از مواد اولیه و ذخائر کره‌ی زمین به منظور ساخت سلاح‌های مرگبار و یا دیگر کالاهای غیر مفید و زیانبار برای بشر که در حقیقت استفاده‌ی نابحق از این مواد است متاسفانه موارد فوق زمینه بحران محیط زیست را بوجود آورده است.
______________________________
(1). به مجموع جمعیت‌های انواع مختلف جانداران یک منطقه، اجتماع انسانی و به مجموعه اجتماعات زیستی و رابطه آنها با محیط زندگیشان یک نظام اکولوژیک یا اکوسیستم گویند، یعنی نظام اکولوژیک مجموعه عناصر زنده و غیر زنده محیط در یک ناحیه معین است که با روابط و تاثیر متقابل به ساختن و مبادله مواد غذایی و انرژی اشتغال دارند (اصول و مبانی بهداشت محیط، ص 5
(2). اصول و مبانی بهداشت محیط، ص 11
ص: 572

2- اصل امنیت در محیط زیست‌

امنیت نقش بسیار مهمی در محیط طبیعی، محیط مصنوعی و محیط اجتماعی دارد. اگر چه تا انسان آن را از دست ندهد قدرش را نمی‌داند. پیامبر اسلام فرموده است «نعمتان مکفورتان (مجهولتان) الامن و العافیه» «1»
امنیت و سلامتی دو نعمتی است که برای همه مجهول است و تا زمانی که از دست نداده اند پی به اهمیت وجودی آن‌ها نمی‌برند. امام علی رفاه و آسایش و پیشرفت مادی و معنوی زندگی را در سایه وجود امنیت می‌داند: «رفاهیه العیش فی الامن» «2»
و در کلام دیگری از آن امام آمده است که بالاتر از امنیت نعمتی نیست: «لا نعمه أهنا من الأمن» «3» هیچ نعمتی آرامش‌بخش‌تر از امنیت نیست.

3- اصل لا ضرر در محیط زیست‌

قاعده فقهی «لا ضرر» پشتوانه‌ای در حفاظت از محیط زیست است. اصل «لا ضرر» یکی از اصول مسلم فقهی است که می‌توان با استناد به آن بسیاری از مشکلات و زیست‌محیطی را حل کرد. این اصل در حقیقت روح حاکم بر همه قوانین اسلامی است. به موجب این اصل، در اسلام زیان رساندن به دیگران، به هیچ وجه مشروعیت ندارد چه در مرحله وضع قانون و چه در مرحله اجرای آن، بنابراین اگر قانونی به تصویب برسد که موجب ورود زیان به فرد یا جامعه شود و یا در مرحله اجرا موجب زیان گردد از نظر اسلام مشروعیت ندارد.
طبق قاعده لا ضرر هرگونه تصرف، تغییر و بهره‌برداری از جامعه انسانی و طبیعت که موجب تضییع حقوق دیگران شود از نظر اسلام ممنوع و مردود است. بسیاری از مسائل
______________________________
(1). بحار الانوار، ج 81، ص 170
(2). غرر الحکم، ص 447
(3). همان
ص: 573
زیست‌محیطی را می‌توان در قالب قاعده لا ضرر مورد بحث قرار داد مانند:
الف- ریختن زباله در جاهایی که اثرات آن بر انسان و محیط زیست زیان برساند مانند نفوذ پساب‌های نفتی به سفره‌های آب زیرزمینی.
ب- بهره‌برداری غیر مجاز از ذخایر طبیعی مانند چاهها نفت و گاز که منجر به ضرر به نسل‌های آینده می‌شود.
ج- استفاده از خودروهای دودزا و کارخانه‌های غیر استاندارد به خصوص در نزدیکی شهرها.
ه- ایجاد آلودگی صوتی به‌گونه‌ای که مزاحم شهروندان باشد مانند صدای کارخانجات نزدیک شهر.

4- اصل آبادی و ایجاد محیط زیست مصنوعی‌

انسان موجودی است که خداوند متعال به او مسئولیت آبادگری زمین را، داد: هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فِیها «1» اوست که شما را از زمین آفرید و آبادی آن را به شما واگذاشت.
در آیه‌ای دیگر خداوند انسان را از تخریب و برهم زدن نظام انسجام‌یافته طبیعت و ویرانی آن برحذر می‌دارد: وَ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها «2» و در زمین پس از اصلاح آن فساد نکنید آیات فوق به دو جنبه مثبت و منفی فعالیت انسان در زمین اشاره دارد. از آنجائی که آبادگری و پرهیز از هر نوع ویرانگری به منظور تامین نیازها و خواسته های انسان است، پس در حقیقت این همان طرح توسعه پایداری است که امروزه مورد توجه اندیشمندان زیست‌محیطی قرار گرفته است. یعنی تلاش در جهت برآوردن نیازمندی
______________________________
(1). هود (11)، آیه 61
(2). اعراف (7)، آیه 56
ص: 574
های نسل حاضر، بدون آنکه به امکانات و توانمندی‌های نسل‌های آینده آسیب رساند به عبارت دیگر، آبادانی (مثبت) بدون تخریب (منفی) تا تکامل انسان میسر گردد.

5- اصل دعوت به حفاظت از محیط زیست‌

حفاظت و مراقبت در نظام تربیتی اسلام از دیده‌بانی و مراقبت از یکدیگر در جامعه و محیط زیست بشر تحت عنوان «امر به معروف و نهی از منکر» یاد شده است:
«و لتکن منکم امه یدعون الی الخیر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و اولئک هم المفلحون» «1»
باید از میان شما، جمعی دعوت به نیکی، و امر به معروف و نهی از منکر کنند و آنها همان رستگارانند.
وقتی که محیط زیست در اثر عملکردهای عده‌ای دچار انواع آلودگی‌ها می‌شود و یا وقتی که کره‌ی زمین دچار بحران‌های زیست‌محیطی مختلف می‌گردد، این مسایل تنها دامن انسان‌های بدکار و متخلف را نمی‌گیرد بلکه همه‌ی انسانها باید بهای ندانم‌کاری آنها را بپردازند. بنابراین هیچ‌کس نمی‌تواند بگوید که چون وظیفه خود را انجام داده، از آثار ناگوار وظیفه‌ناشناسی‌های دیگران بر کنار خواهد ماند، چراکه آثار مسایل اجتماعی، فراگیر است. این درست مانند آن است که در حدیث پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آمده است، عده‌ای از مسافران یک کشتی، اقدام به انجام اعمالی نمایند که سوراخ شدن قسمتی از بدنه کشتی را در پی داشته باشد. بدون تردید، عواقب ناگوار این‌گونه عملکردها، تنها دامن عاملین چنین عملی را نخواهد گرفت بلکه همه مسافران کشتی بایستی بها، آن را بپردازند. به دلیل ضرورت، حساسیت و اهمیت حفاظت از محیط زیست در سطح جهانی در سال 1992
______________________________
(1). امالی صدوق، ص 20
ص: 575
میلادی، کنفرانس بین‌المللی «توسعه و محیط زیست» معروف به اجلاس «سران زمین» تشکیل شد و نتایج حاصل از این کنفرانس به تصویب شرکت‌کنندگان در اجلاس، از جمله جمهوری اسلامی ایران رسید.

6- بررسی اثرات زیست‌محیطی طرح‌های توسعه‌

صدمات اقتصادی- اجتماعی و اکولوژیکی ناشی از طرح‌های توسعه بی‌رویه یا یک بعدی گاهی غیر قابل جبران است یا برگشت‌پذیری آنها فقط با صرف زمانی طولانی و هزینه‌های بسیار زیاد امکان‌پذیر است. در نهایت بهای این صدمات را باید تلقی بپردازند که توسعه ظاهرا برای آنها صورت گرفته است و در حالی که بار هزینه‌های اثرات مخرب آن را نیز بازپس دهند. دیری است که جوامع پیشرفته با تجربه و به بهای گزاف به این باور رسیده‌اند؛ چنانچه اساسی‌ترین پروژه‌های توسعه در هر زمینه از نظر «پیامدهای زیست محیطی» مورد بررسی قرار نگیرد، موفقیت آنها نه تنها تضمین نیست بلکه ممکن است شکست‌هایی را با خود به همراه آورد. هرگونه توسعه‌ای بدون برخورداری از طرح ارزیابی بی‌آنکه نیت خیرخواهانه دست‌اندرکاران امور توسعه زیر سئوال رود، بنا به ماهیت خود، می‌تواند فعالیتی باشد که نه تنها سازگاری با شرایط زیست‌محیطی ندارد بلکه در جهت تخریب آن باشد و در نهایت آن را به نابودی می‌کشاند که توجه به گستره تخریب آن در اثر روند توسعه بی‌رویه، تحت لوای عمران، در اغلب کشورهای جهان، شاهدی است بر این ادعا می‌باشد. ازاین‌رو، پروژه‌های مهم در زمینه‌های کشاورزی، صنعت، خانه‌سازی، دفع مواد زاید سمی و خطرناک و مواد زاید جامد شهری و فاضلاب شهری، شیلات، جنگلداری و استخراج معادن، توسعه صنعت نفت، گاز و پتروشیمی، تولید و انتقال نیرو، به‌ویژه نیروگاه اتمی پروژه‌های زیربنایی، فرودگاه، بنادر
ص: 576
دریایی، تامین آب و احیای زمین و غیره نیازمند بررسی زیست‌محیطی توسعه می‌باشند.

7- اصل جلوگیری از تخریب محیط زیست‌

تخریب در محیط زیست نمونه آشکار فساد است زیرا نقطه مقابل اصلاح و صلح یعنی سازگاری در نظام طبیعت است. از دیدگاه اسلام فساد عام است و مقابله در برابر فساد راز بقای دین و انسانیت و نظام طبیعت تلقی شده است. قرآن تباهی امت‌های گذشته را نتیجه عدم برخورد خردمندان با فسادانگیزی می‌داند.
خداوند متعال می‌فرماید: وَ إِذا تَوَلَّی سَعی فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیها وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الْفَسادَ «1»
و چون به قدرت و حاکمیت دست یابد می‌کوشد تا در زمین فساد کند و کشت و نسل را نابود سازد و خداوند فساد را دوست ندارد
نکات زیر از دقت در آیه فهمیده می‌شود:
الف- به گفته مفسران مقصود از «حرث» در آیه گیاه به معنای عام است که شامل مزرعه‌ها، درختان، گیاهان و چراگاه‌ها می‌شود.
ب- واژه «نسل» در این آیه عام است و شامل نسل آدمیان حیوانات و پرندگان می‌شود و نابودی گیاهان، زمینه از میان رفتن نسل حیوانات، پرندگان و آدمیان می‌باشد.
ج- نابودی گیاهان و نسل حیوانات و پرندگان و انسان‌ها فساد در زمین است.
که مفسران بدان تصریح کرده‌اند. «2»
فساد نیز دارای مفهومی بس گسترده است که هرگونه نابسامانی و ویرانگری و انحراف
______________________________
(1). بقره (2)، آیه 205
(2). المیزان، ج 2، ص 98
ص: 577
و ظلم را در بر می‌گیرد. به عبارت دیگر، فساد به هرگونه تخریب و ویرانگری گفته می‌شود که نظام آراسته و صالح جاری را برهم زند. «1» و نقطه مقابل آن اصلاح است که تمام برنامه‌های سازنده در مفهوم آن جمع می‌باشند. بدون تردید، آنچه که در اینجا از ابعاد مختلف فساد در نظر ما است، مواردی می‌باشد که نظام آراسته و صالح جاری در عرصه محیط زیست را که جزئی از نظام خلقت می‌باشد، با نابسامانی، انحراف و دگرگونی مواجه سازد. ابعاد مختلف بحران زیست‌محیطی که امروزه به حق، افکار جهانی را تحت تاثیر قرار داده، حاصل عصیانگری بشر در برابر نظام آراسته و صالح جاری در عرصه محیط زیست می‌باشد. این‌گونه اقدامات فسادانگیز چه از ناحیه فرد باشد و یا از حکومت، در تضاد با خواست خداوند است، چراکه خداوند ابدا فساد را دوست ندارد و هرگز در مشیت ازلی نخواسته است که فساد کنند.
نکته قابل توجهی که در این مبحث بایستی ذکر شود، رفتارهایی است که منجر به بروز فساد در عرصه محیط زیست می‌گردند. این‌گونه رفتارها نیز با توجه به ماهیت فسادانگیزشان در تضاد با اصول ارزشی اسلام است و بدون شک، نهی خداوند شامل آنها نیز می‌شود. چراکه فساد، فساد است اگرچه در قالب یکی از رفتارهای انسانی بروز نماید از طرف دیگر نباید از نظر دور داشت که همین فسادهای موضعی و فردی می‌تواند باعث گسترش دامنه فساد شده و نظام آراسته و صالح جاری در عرصه محیط زیست را در ابعاد وسیع و گسترده‌ای برهم زند. آلوده کردن آب، خاک و هوا نیز درصورتی‌که عرصه‌ی حیات زیست‌مندان مختلف زمینی را دچار اختلال نماید و نظام آراسته و صالح جاری در عرصه‌ی محیط زیست را دچار اختلال نماید از مصادیق بارز فساد و رفتارهای ناهنجار
______________________________
(1). همان
ص: 578
زیست‌محیطی تلقی می‌گردد.

8- اصل مصرف بهینه‌

عطایای الهی و ثروت‌های خداداد به صورت منابع طبیعی در عرصه محیط زیست وجود دارد که انسان در ایجاد آنها دخالتی نداشته است. استفاده بی‌رویه از منابع نفتی علاوه بر آنکه به حقوق نسلهای آینده ارتباط دارد آیندگان را با تنگناها مواجه می‌گردد در صورتی که منابع طبیعی تجدیدشونده، اساس زیست و مایه حیات به حساب می‌آید. منابع طبیعی قابل تجدید از نظر تئوری، همیشگی و پایدارند. آنها یا مشتق از منابع فناپذیر (مثل انرژی خورشیدی) هستند و یا می‌توانند با اعمال طبیعی و یا مصنوعی بازسازی شوند. به طور مثال محصولات نباتی و حیوانی، جنگل‌ها و برخی مراتع، منابع آب و هوا و خاک، منابع صید و شکار قابل تجدیداند، اما شرط لازم برای تجدیدپذیری استفاده عاقلانه از آنها است اشکال اصلی در این هست که ما ممکن است از منابع قابل تجدید، سریع‌تر از زمان لازم برای بازسازی آنها بهره‌برداری کنیم و یا در نتیجه بهره‌برداری، اثرات جنبی استفاده، باعث به خطر انداختن محیط زیست و زندگی خواهد شد.
بنابراین برخورداری انسان از یک چنین امکاناتی سبب طرح مسئولیت وی در برابر طبیعت و جهان آفرینش است. تصمیمات غلط و اقدامات بی‌رویه بشر می‌تواند اختلالات و لطمات کم‌وبیش بزرگی بر تعادل و سلامت محیط زیست وارد آورد.
الگوی جهانی برای دستیابی به اهداف مورد نظر در جهت تلفیق زیست‌محیطی در برنامه توسعه اقتصادی و رسیدن به توسعه پایدار ارایه کرد که توجه به آن در برنامه‌های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشورهای اسلامی ضرورت تام دارد. «1» توسعه زیست
______________________________
(1). شاحیدر، عبد الکریم، شکار و صید در حقوق ایران، انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست، تهران، 1373 ش
ص: 579
محیطی یا توسعه پایدار در عبارتی کوتاه به معنی بهره‌برداری از محیط زیست با تضمین بقا می‌باشد. نعمت‌های الهی اعم از خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها تا انرژی‌ها مانند نفت و گاز همه مواهبی هستند که خداوند منّان جهت استفاده بشر آفریده است. قرآن به این نکته اشاره کرده است و می‌فرماید:
قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدْراً «1» به راستی خدا برای هر چیزی اندازه‌ای مقرر کرده است.
امروزه بر همگان ثابت شده است که منابع زیست‌محیطی و مواهب الهی موجود در زمین محدود است که استفاده بیش از حد برخی، موجب محرومیت دیگران می‌شود.
نکته‌ی دیگر اینکه انسان در خصوص چگونگی بهره‌مندی از نعمت‌ها مسئول است: ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ «2» سپس در چنین روزی درباره‌ی نعمت (های پروردگار) از شما پرسش خواهد شد. اخلاق مصرف را از دیدگاه اسلام از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

9- اصل اعتدال و میانه‌روی در مصرف‌

قرآن کریم چه تعبیر زیبا و دقیقی درباره‌ی امت اسلامی به کار برده است: وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً «3» شما را امت میانه‌ای قرار دادیم
واژه‌ی وسط در لغت هم به معنی حد متوسط در میان دو چیز آمده یعنی دوری از افراط و تفریط و الگو بودن نیز می‌باشد، و هم به معنی جالب زیبا عالی و شریف. به نظر می‌رسد این دو معنا به یک حقیقت بازمی‌گردد زیرا شرافت و زیبایی هر چیزی به اعتدال و دوری از افراط و تفریط است.
______________________________
(1). طلاق (65)، آیه 3
(2). التکاثر (102)، آیه 8
(3). بقره (2)، آیه 143
ص: 580
حفاظت از محیط زیست به معنای عدم بهره‌برداری یا حتی کمتر استفاده کردن از امکانات طبیعت نیست بلکه مراد استفاده بهینه و عاقلانه از طبیعت است. زیرا گاهی خودداری از بهره‌برداری از امکانات محیط زیست موجب تخریب آن خواهد شد. به عنوان مثال چاههای نفت که برای بهره‌برداری از آنها گازهای روی آنها سوزانده می‌شود، نه تنها آلودگی هوا بلکه از بین رفتن مایع طبیعی مورد نیاز امروز و نسلهای آینده است. صید بی‌رویه و بدون برنامه‌ریزی نیز سبب برهم خوردن تعادل اکوسیستم‌های آبی و از بین رفتن تدریجی منبع غذایی دریایی به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع تامین غذای جمعیت در حال افزایش انسان است. «1»

10- اصل بهداشت و پاکیزگی محیط

بهداشت یکی از مباحث مهمی است که اسلام توجه جدی به آن نموده است اسلام به منظور حفاظت از بهداشت محیط دستورات و برنامه‌های فراوانی در تمامی عرصه‌های حیات بشری، اعم از معنوی، مادی، فردی و اجتماعی عرضه کرده است. پس با توجه به تاثیرگذاری این عرصه‌ها بر یکدیگر نباید آن‌ها را به صورت جداگانه مورد بحث قرار داد. محیط اجتماعی زندگی انسان آثار اجتناب‌ناپذیری بر روان و رفتار او دارد. انسان بسیاری از صفات خود را از محیط کسب می‌کند. محیطهای پاک غالبا افراد پاک پرورش می‌دهد و محیطهای آلوده غالبا افراد آلوده.
وَ الْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ الَّذِی خَبُثَ لا یَخْرُجُ إِلَّا نَکِداً کَذلِکَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَشْکُرُونَ «2»
______________________________
(1). اکولوژی عمومی، ص 61
(2). اعراف (7)، آیه 58
ص: 581
سرزمین پاکیزه (و شیرین) گیاهش به فرمان پروردگار می‌روید اما سرزمین‌های بد طینت (و شوره‌زار) جز گیاه ناچیز و بی‌ارزش از آن نمی‌روید این‌گونه آیات (خود) را برای آن‌ها که شکرگزارند بیان می‌کنیم. در این آیه تاثیر محیط بر روان و رفتار انسان به صورت لطیفی بیان شده است. در این مثال انسان‌ها به گیاهان تشبیه شده‌اند و محیط زندگی آن‌ها به زمین‌های شور و شیرین. در یک محیط آلوده پرورش انسان‌های پاک دشوار است هرچند آموزش، کارآمد باشد همان گونه که باران نمی‌تواند در زمین شوره زار گل نمی‌رویاند. به همین دلیل برای تهذیب نفوس و تقویت اخلاق صالح باید به اصلاح محیط همت گماشت. در سالهای اخیر سازمان بهداشت جهانی، موضوع بهداشت محیط را باز تعریف نموده و آورده است" بهداشت محیط زیست عبارتست از کنترل عواملی از محیط زندگی که به نحوی در رفاه و سلامت بدنی، روانی و اجتماعی انسان تاثیر دارند و یا خواهند داشت." «1»

11- اصل جلوگیری از آلودگی محیط زیست:

در همه ادیان آسمانی، پاکیزگی و عدم آلودگی از وظایف دینی برشمرده شده است در اسلام، حدیث «النظافة من الایمان» حفظ پاکی در همه زمینه‌ها اعم از انسان، زمین، آب، هوا و غیره مطرح می‌گردد. بنابراین جلوگیری از آلودگی‌ها که اهداف محیط زیست می‌باشد، مسئله امروزی نبوده بلکه مسئله‌ایست که در تاریخ اسلام اهمیت داشته است. پیامبر در حدیثی می‌فرمایند" زمین را مسح کنید زیرا او نسبت به شما صاحب نیکی و لطف و محبت است" «2»
______________________________
(1). پریوش حلم سرشت، اسماعیل دل‌پیشه اصول و مبانی بهداشت محیط، تهران، چهر، 1382 ش، ص 3
(2). نهج الفصاحه
ص: 582
منظور از آلودگی، وارد ساختن مستقیم یا غیر مستقیم هرگونه ضایعات زیانبخش توسط انسان به محیط زیست است که نتیجه چنین عملی، خطراتی متوجه سلامت انسان و حیات جانوری یا گیاهی نموده، به امکانات زیستی صدماتی وارد ساخته یا سایر کاربردهای مشروع محیط زیست را مختل نماید. از آنجا که هدف از آفرینش همه مخلوقات از جمله آب، خاک، هوا، گیاه و حیوان تنعم و بهره‌وری انسان است، هیچ‌کس این حق را ندارد که عناصر حیاتی زندگی آدمی را که توسط خالقش به ودیعه به او سپرده شده آلوده یا تباه سازد. از طرف دیگر، به موجب پاره‌ای از آیات و روایات، بسیاری از مخلوقات دیگر هم از جمله آب و حیوانات همانند انسان، خود واجد ملاک تقدس‌اند، و یا به عبارتی به علت شدت آمیختگی آنها با انسان و سایر جنبندگان نباید آنها را آلوده ساخت، به حریم پاک آنها تجاوزات ناپاکانه کرد و ستم و آزار در حق آنها روا داشت. «1»
امروزه آلودگی محیط زیست مصداق بارز ضرر وارد نمودن به سلامت افراد جامعه به حساب می‌آید و بدون تردید نهی شدید پیامبر اسلام را شامل می‌شود.
در مورد کاهش تولید مواد زاید بحث می‌شود

12- اصل توجه به بهداشت محیط زندگی:

اسلام به سالم‌سازی، زینت‌بخشی و بهره‌مندی از اشیای پاکیزه در محیط زندگی و حتی در عبادت اهمیت بسیار داده است. به طوری که خداوند متعال کره‌ی زمین را با زینت ستارگان آراسته است:
إِنَّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِزِینَةٍ الْکَواکِبِ «2» ما آسمان این دنیا را به زیور اختران آراستیم.
______________________________
(1). گرجی، ابو القاسم، اسلام و محیط زیست، نشریه نور علم، ش 4، تهران، 1363 ش
(2). صافات (37)، آیه 6
ص: 583
در آیاتی دیگر بهره‌مندی از زینت‌ها و پاکیزگی را از فرامین الهی شمرده است:
یا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ* قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللَّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا خالِصَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ «1»
ای فرزندان آدم زینت خود را به هنگام رفتن به مسجد با خود بردارید و (از نعمت‌های الهی) بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید که خداوند مسرفان را دوست نمی‌دارد بگو:
«چه کسی زینت‌های الهی را که بندگان خود آفریده و روزی‌های پاکیزه را حرام کرده است؟!» بگو: «این‌ها در زندگی دنیا برای کسانی است که ایمان آورده‌اند (اگرچه دیگران نیز با آن‌ها مشارکت دارند ولی) در قیامت خالص (برای مؤمنان) خواهد بود.» این‌گونه آیات (خود) را برای کسانی که آگاهند شرح می‌دهیم.
پاکیزگی محیط اطراف ما به خصوص خانه و کاشانه و محل کار و زندگی از جمله مسائل مهم در بهداشت محیط می‌باشد که اسلام اهمیت ویژه‌ای به آن داده است و در بسیاری از روایات سبب جلب روزی الهی تلقی شده است.
امام صادق علیه السّلام فرمود: خاکروبه را پشت در خانه نریزید که ماوای شیطان است. «و لا تؤووا التراب خلف الباب فانه مأوی الشیطان» «2»
لازم به یادآوری است که شیطان یکی هم به معنای موجود زیانبخش و موذی است.
احتمال دارد در این‌گونه روایات مراد میکروب‌ها و ویروس‌ها باشد که در محیطهای آلوده به سرعت تکثیر شده و منتشر می‌شود. امام علی علیه السّلام فرمود: «نظفوا بیوتکم من حوک
______________________________
(1). اعراف (7)، آیات 31 و 32
(2). بحار، ج 64، ص 404
ص: 584
العنکبوت فإن ترکه فی البیت یورث الفقر» «1» تار عنکبوت را از خانه‌هایتان پاک کنید که ترک این کار فقر به دنبال خواهد داشت. آلوده کردن محیط زیست و منابع خدادادی می‌تواند این نعمت‌های خداداد را از دایره بهره‌وری و ارزشمندی خارج سازد. ازاین‌رو در اسلام فرامین زیادی بر عدم آلودگی محیط وارد شده است. یکی از عوامل آلوده‌کننده نجاست‌ها هستند که مومنان باید از آن بپرهیزند.
در روایات آمده است که از نجس کردن محیط زندگی پرهیز کنید مکان‌هایی چون اطراف مساجد، کنار رودخانه‌ها، باغ‌های میوه و زیر درختان میوه، جلو و اطراف خانه‌های مردم و گذرگاه‌ها و از جمله آنها می‌باشد. امام علی علیه السّلام یکی از آثار پاکیزگی را از بین رفتن غم و غصه دانسته و می‌فرماید:
«النظیف من الثیاب یذهب الهم و الحزن و هو طهور للصلاه» «2» پاکیزه بودن لباس غم و غصه را از بین می‌برد و شرط درستی نماز است.
یکی از دلایل افسردگی‌ها و مشکلات عصبی جوامع را می‌توان چنین آلودگی‌هائی دانست که اثر وضعی آنها می‌باشد. امام صادق علیه السّلام زندگی را با عناصر آلوده حیات ناگوار می‌داند و می‌فرماید:
«لا تطیب السکنی الا بثلاث الهواء الطیب و الماء الغزیر العذب و الارض الخواره» «3»
زندگی بدون احراز سه عامل (زیست‌محیطی و) حیاتی گوارا نیست هوای پاک و تمیز آب فراوان و گوارا و زمین حاصلخیز و قابل کشت و زرع.
یکی از مکانهای عمومی که بهداشت آن مورد توجه اسلام است مسجد می‌باشد.
______________________________
(1). محاسن، ج 2، ص 624
(2). کافی، ج 6، ص 444
(3). تحف العقول، ص 119
ص: 585

13- بهداشت محیط مسجد «1»

مسجد جایی است که ظاهر و باطن فرد و هم اجتماع را آراسته و بدون آلودگی می‌خواهد
ظاهر بدن: گاه بلافاصله پس از در ورودی برخی مساجد آئینه‌ای که درخور شأن خانه خدا- مساجد- است و بر ستونی نصب شده (در مشاهد متبرکه و مزار صلحا نیز هست) مسلمانی که وارد می‌شود بدین طریق می‌تواند اگر موهایش ژولیده است شانه بزند کثافتی وجود داشت برطرف سازد و خلاصه با سر و وضعی آراسته وارد گردد به‌علاوه اینکه هنگام ورود عطر یا گلاب می‌پاشند برای جلوگیری از ایجاد تعفنی که امکان وجودش در ازدحام و جاهای گرم بیشتر است (بعضی این مستحب را که معطر بودن و پاکیزه داشتن سر و وضع است خود رعایت می‌کنند).
اینکه پروردگار فرمود: خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ «2» مسلمان مترصد است همیشه لباس خوب و پاکیزه‌ای داشته به شکل و وضع خود بی‌اعتنا نباشد از حضرت مجتبی علیه السّلام که بهترین جامه‌ی خود را موقع نماز در برمی‌کرد سبب پرسیدند فرمود: خداوند جمیل است و جمال و زیبایی را دوست دارد. به این جهت خود را برای رفتن به پیشگاه الهی زینت می‌کنم خداوند امر فرموده که با زینت‌های خود در مساجد حاضر شوید. «3»

14- اصل توجه به بهداشت آب:

آب یکی از نعمت‌های بزرگ پروردگار است که مایه‌ی حیات تمام موجودات می‌باشد.
______________________________
(1). اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، جلد 2، ص 90
(2). اعراف (7)، آیه 31
(3). تفسیر برهان، 351
ص: 586
قرآن فرموده است: وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ‌ءٍ حَیٍ «1» و هر چیز زنده‌ای را از آب پدید آوردیم. آب نزدیک به 72 درصد سطح کره زمین را پوشانده است. 2/ 97 درصد حجم آب کره زمین در اقیانوس‌ها و دریاهاست. حدود 23/ 1 درصد آب‌های زمین شیرین است، که حدود یک‌سوم این مقدار قابل مصرف است. ما بقی آب شیرین به صورت برف و یخ در نواحی قطبی و یخچال‌های طبیعی وجود داشته و غیر قابل استفاده است. «2» با توجه به اهمیت آب و محدود بودن آن روشن است که علاوه بر ضرورت استفاده بهینه از آب و اجتناب از اسراف آن بایسته است که از آلودن آب‌ها جلوگیری کرده و این عنصر حیاتی را از آلاینده‌ها رها نماییم.
پیامبر فرمودند که: «إن للماء أهل» آب هم زیستگاه موجوداتی است.
آلوده شدن آبهای سطحی و زیرزمینی توسط نشت نفت، ضرورت تصفیه آبهای داخل پالایشگاه و تصفیه پساب‌ها
اسلام هیچ عذری را برای آلوده کردن آب نمی‌پذیرد حتی اگر در جهت مقابله با دشمن باشد. امام صادق علیه السّلام خطاب به یکی از یارانش فرمود: «و لا تفسد علی القوم ماءهم» آب مردم را آلوده نکن.
آلودگی آب‌ها منشأ بسیاری از بیماریهاست، به‌طوری‌که 80 درصد مشکلات بهداشتی و درمانی مردم ناشی از مصرف آب آشامیدنی آلوده است. «3»
______________________________
(1). انبیاء (21)، آیه 30
(2). اصول و مبانی بهداشت محیط، ص 45
(3). آلودگی محیط زیست، ص 11
ص: 587

15- اصل توجه به بهداشت هوا

یکی از عناصر ارزشمند طبیعت و مسائل زیست‌محیطی هواست. چیزی که با استنشاق آن زندگی خود را تداوم می‌بخشم. در سخنی از امام صادق علیه السّلام آمده است: «لا تطیب السکنی إلا بثلاث: الهواء و الماء الغزیر العذب و الارض الخواره» «1»
خوشی زندگی با حضور سه چیز میسر است: هوای پاک و ناآلوده، آب گوارا و فراوان، زمین آماده کشاورزی.
هوا، اقیانوسی است که در آن تنفس می‌کنیم. 9/ 99 درصد هوا از نیتروژن، اکسیژن، بخار آب و گازهای بی‌اثر تشکیل شده است. هوا، انسان، گیاه و حیوان را در برابر خطرات زیان‌بار تابش اشعه‌های خورشید حفظ می‌کند. فعالیت‌های انسانی «2» می‌تواند موادی را وارد هوا کند که بعضی از آن‌ها مشکلاتی را برای انسان‌ها، گیاهان و حیوانات به وجود آورد. «3» از جمله منو اکسید کربن که منبع اصلی تولید آن وسایط نقلیه موتوری است. مصرف بیش از حد سوخت‌های فسیلی (مانند نفت، گاز و زغال سنگ) باعث آلودگی هوا شده که این خود بزرگترین خطر برای سلامتی انسان است. براساس برآورد سازمان بهداشت جهانی(WHO) آلودگی هوا در هر سال موجب مرگ سه میلیون نفر می‌شود. تأثیر آلودگی هوا بر افراد مختلف متفاوت است. آسیب‌پذیری برخی افراد در برابر آلودگی هوا بسیار بیشتر از سایرین است. کودکان کم سن و سال و سالمندان بیشتر از دیگران از آلودگی هوا آسیب می‌بیند. برخی بیماری‌ها مانند آسم، بیماری قلبی و ریوی در مواقع آلودگی هوا تشدید
______________________________
(1). بحار الانوار، ج 78، ص 234
(2). خبرگزاری جمهوری اسلامی 19/ 09/ 84 گزارش از مریم مولوی
(3). خبرگزاری جمهوری اسلامی 19/ 09/ 84 گزارش از مریم مولوی
ص: 588
می‌شود. آثار کوتاه‌مدت آلودگی هوا عبارت است از: حساسیت چشم‌ها، بینی، حلق، عفونت‌های دستگاه تنفسی فوقانی مانند برونشیت و ذات الریه، سردرد، تهوع و واکنش های آلرژیک. آلودگی هوا برای مدت کوتاه می‌تواند بیماری مبتلایان به آسم و آمفیزم را تشدید کند. آثار درازمدت آلودگی هوا می‌تواند بیماری مزمن تنفسی، سرطان ریه، بیماری قلبی و حتی آسیب به مغز، اعصاب، کبد و کلیه‌ها را شامل شود. عقیمی ناشی از کاهش شمار اسپرم در مردان از عوارض آلودگی هوا شناخته شده است. آلودگی هوا نه تنها در تشدید آسم نقش دارد بلکه بزرگ‌ترین عامل خطر در ایجاد این بیماری محسوب می‌شود. پزشکان از جمله عوامل مؤثر در بروز جوش صورت را آلودگی هوا معرفی می‌کنند. این معضل برای بیماران دیابتی مرگبار است آلودگی هوا در فرایند کنترل جریان خون در دیابتی‌ها اختلال ایجاد می‌کند. در تحقیقات انجام شده مشخص شده است آلودگی هوا در بروز چاقی نقش دارد و مرگ زودرس در نواحی آلوده شهرها به اثبات رسیده است. آلاینده‌ها توان گیاهان را برای مقابله با بیماری‌ها و حشرات کاهش می‌دهند و در رشد آن‌ها تأثیر منفی می‌گذارند.
امام علی فرمود: «نهی رسول اللّه ص أن یلقی السم فی بلاد المشرکین» «1»
رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از ریختن سم در سرزمین مشرکین نهی کرده‌اند.
کارشناسان معتقدند که آلودگی هوا سه پیامد اصلی شامل «باران اسیدی، تخریب لایه‌ی ازن، و گرایش جهانی» را در مقیاس بین‌المللی به دنبال داشته است. «2»
______________________________
(1). کافی، ج 5، ص 28
(2). عمده‌ترین آشفتگیهای زیست‌محیطی قرن حاضر، ص 16
ص: 589

16- اصل رعایت بهداشت صوتی‌

یکی از مشکلات زندگی شهری که متأسفانه زندگی پر از آرامش و به دور از سر و صدای زندگی برخی از روستاها را نیز دارد فرامی‌گیرد، موضوع آلودگی‌های صوتی است. آلودگی‌های صوتی یکی از ویژگی‌های زندگی اهل جهنم است.
سروصدای محیط اطراف در درازمدت منجر به ایجاد ضایعات فیزیولوژیکی در انسان شده و در برخی موارد آثار آن‌ها به صورت خستگی، خواب آلودگی و حملات عصبی بروز می‌نماید. «1» برخی از آثار آلودگی صوتی در انسان عبارتند از: دست رفتن قدرت شنوایی و یا کم شدن آن، حساسیت عصبی، گرفتگی عضلانی، شوک عصبی، تحریک‌پذیری شدید، خستگی روحی و جسمی، مالیخولیا، سرگیجه، ترس و اضطراب، آلرژی، از دست دادن تعادل بدن، ضعف قوه بینایی، نیروی جسمی، امراض قلبی، یبوست، سوء هاضمه، تورم معده و تمایل به خودکشی و قتل. «2»

17- اصل رعایت بهداشت زمین‌

اندکی بیش از یک چهارم کره زمین را خشکی تشکیل می‌دهد و کمتر از یک‌سوم خشکی‌های روی زمین برای دام‌ها، محصولات و زندگی انسان مفید می‌باشد. بقیه سطح خشکی‌ها را نواحی سرد قطبی، کویرهای خشک و سوزان و کوهستان‌های سنگی تشکیل می‌دهند. «3» خاک لایه بسیار نازکی از کره زمین را تشکیل می‌دهد. وجود و تغذیه موجودات زنده به آن وابسته است. غیر از قطبین که در زیر یخ‌ها مدفون هستند یک و نیم میلیارد
______________________________
(1). ماهنامه دانستنی‌های هوای پاک، شماره 53، ص 2
(2). همان، ص 78
(3). اکولوژی عمومی، ص 59
ص: 590
هکتار خاک بر روی کره زمین است، که یازده درصد آن در زیر دست کشاورزی است و سطح وسیعی از آن قابل می‌باشد که باید با تلاش بهره‌برداری شود. «1»
روایات نیز انسان‌ها در برابر سرزمین‌هائی که زندگی می‌کنند مسئول شناخته شده‌اند:
«فإنکم مسئولون حتی عن البقاع و ...» «2» شما در مورد زمین‌ها و ... نیز مسئول هستید.
اما امروزه شاهد آن هستیم که چگونه خاک‌های مرغوب تبدیل به ساختمان‌ها و مراکز صنعتی و یا آلوده به انواع مواد شیمیایی و سمی می‌شود. و عرصه حیات را برای انسان‌ها، و موجودات دیگر تنگ می‌کند. به علت اینکه نفت و مشتقات آن به مقدار زیاد حمل و نقل می‌شوند امکان آلودگی آب و خاک زیاد است. این آلودگی ممکن است تصادفی بوده و یا عملا فضولات پالایشگاه‌های نفت به خاک افزوده شده و یا بر روی آن تخلیه شود. آلودگی خاک با مواد نفتی اهمیت به‌سزایی داشته و مقدار کم می‌تواند طعم و بوی آب مشروب را نامناسب سازد. اگر در نقطه‌ای مقداری مواد نفتی بر روی خاک ریزش کرده باشد لازم است از پخش و گسترش آن جلوگیری نموده و اجازه ندهیم سطح بیشتری را آلوده کند زیرا در صورت نفوذ در خاک و آلوده ساختن اعماق آن، امکان بهسازی و رفع آلودگی از خاک دشوارتر گشته و کمبود اکسیژن در اعماق خاک فعالیت میکروارگانیسم ها و موجودات زنده ضروری را محدود سازد «3»

18- بهداشت زباله و مواد زاید

موضوع دفع فضولات هنگامی مورد توجه واقع می‌شود که انسان به صورت اجتماعات به هم پیوست و در یک مکان زندگی مشترک خویش را آغاز نمود به ویژه بعد از چادر
______________________________
(1). همان
(2). نهج البلاغه، خ 242
(3). اصول و مبانی بهداشت محیط، ص 147
ص: 591
نشینی و ایجاد شهرها ضروری شد. تاریخ اسلام گواه آن است که در دوره پیامبر و خلفا و امام علی علیه السّلام گروهی مسئول جمع‌آوری زباله‌ها و خروج آن از شهرها بوده‌اند «1» اسلام دستوراتی در مورد توجه به نظافت خانه‌ها و جمع‌آوری خاکروبه‌ها داده است.

19- اصل ضرورت ایجاد سیستم‌های بازیافت‌

برطبق آیات قرآن هریک از نعمت‌های خداداد دارای مقدار معین است و در استفاده از آنها حدی وجود دارد که نبایستی از آن حد فراتر رفت دنیای امروز که پی به این حقیقت برده سخت به این موضوع توجه کرده و در این زمینه با فنون خاصی از زباله‌ها بهترین کودها را می‌سازند و یا از مواد موجود در آن (مثل کاغذ، فلزات و شیشه) ماده خام اولیه برای تهیه کاغذ، شیشه و فلزات مختلف به دست می‌آورد. و یا حتی از فاضلاب‌ها پس از تصفیه کردن، آب قابل استفاده برای مصارف کشاورزی و غیره تهیه می‌کند.
بازیافت به معنی قابل مصرف کردن مجدد مواد و یا استخراج یک یا چند ماده قابل مصرف از زباله به وسیله فرآیندهای ساده یا پیچیده است. انسان با عمل به بازیافت سعی بر آن دارد تا مواد زاید یک چرخه را قابل مصرف مجدد ساخته و با این عمل علاوه بر صرفه جویی اقتصادی، به امر پاکسازی و حفاظت از منابع و محیط زیست کمک نماید. اهمیت دفع بهداشتی زباله‌ها هنگامی بر همگان روشن خواهد شد که خطرات ناشی از زباله‌ها به خوبی شناخته شود. زباله‌ها نه تنها موجب شیوع بیماری‌ها تعفن و زشتی طبیعت می‌شوند، بلکه می‌توانند با آلوده کردن آب و خاک و هوا خسارت‌های زیست‌محیطی فراوانی را به بار آورند به همان اندازه که زباله‌ها متنوع‌اند خطرهای ناشی از مواد تشکیل‌دهنده آنها نیز می‌تواند متفاوت باشد. عدم بازیافت مواد مفید موجود در زباله‌ها با توجه به حجم بسیار
______________________________
(1). تاریخ یعقوبی، ج 1
ص: 592
زیاد زباله‌ها نوعی کفران نعمت و اسراف می‌باشد به‌ویژه بر مبنای تکالیف و وظایف الهی متناسب با توانایی انسانها می‌باشد بر این اساس و با توجه به اینکه در سایه پیشرفت علم و تکنولوژی، امکان بهره‌برداری از مواد موجود در زباله‌ها امکان‌پذیر گردیده، و با توجه به حجم بسیار زیاد زباله‌ها و جنبه اسلامی جلوگیری از اسراف و کفران نعمت ضرورت ایجاد سیستمهای بازیافت بیش‌ازپیش روشن می‌گردد. در مراکز صنعتی به‌ویژه پالایشگاه‌ها ضروری است تا واحدی جهت تصفیه و بازیافت آبهای آلوده به منظور استفاده مجدد آن در برجهای خنک‌کننده که مستقیما سبب کاهش میزان آب مصرفی خواهد شد احداث شود تا موارد زیر را بازیافت نماید.
الف- آبهای آلوده به مواد نفتی عملیات پالایش ب- آب بارندگی ج- فاضلاب‌های بهداشتی
که پس از عملیات تصفیه پساب مواد زیر جداسازی می‌شود،
- آب، روغن یا مواد نفتی هیدروکربنی، لجن شامل مواد زائد و جامد و ... تا از موارد تصفیه شده استفاده بهینه شود.

20- اصل توسعه‌ی فضای سبز

درخت و درختکاری، سبزه و سرسبزی واژه‌هائی هستند که همواره از ابتدای آفرینش انسان در مفاهیم دینی مطرح بوده است. و باغ‌های بهشت به عنوان پاداش و زیستگاه آغازین و واپسین او در تکوین الهی رقم خورده است. ازاین‌رو بشر انس خاصی با طبیعت دارد، دنیا نیز که زیستگاه موقت انسان است، باز از درخت و سبزه دور نبوده و کشاورزی اولین صنعتی است که خداوند پس از هبوط انسان به زمین به وی یاد داده است تا به آبادانی زمین بپردازد. و در حقیقت نماد آبادانی زمین، مراتع، جنگل‌ها باغ‌ها و مزارعی است که به وجود آمده است. خداوند متعال به انسان ماموریت داده است که به آبادانی زمین بپردازد: هُوَ
ص: 593
أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فِیها «1» اوست که شما را از زمین آفرید و آبادی آن را به شما واگذاشت.

21- اجرای پیمان‌های زیست‌محیطی ملی و جهانی‌

تخریب محیط زیست که در اثر دخالت بشر در طبیعت ایجاد شده مصیبتی جهانی شده است که هیچ‌یک از کشورهای جهان از عواقب شوم آن برحذر نخواهند ماند و هیچ کشوری هم به تنهایی قادر به مهار آن نخواهد بود. متوقف کردن این روند فاجعه‌آمیز تنها زمانی میسر است که همه کشورها دست‌به‌دست هم داده و با همکاری و همیاری بین المللی آتشی را که افروخته شده خاموش کنند. تخریب محیط زیست مرز نمی‌شناسد.
آلودگی هوا و مواد سمی از طریق جریان هوا و رودخانه‌ها و دریاها و غیره از شهری به شهر دیگر و از کشوری به دیگر کشورها منتقل می‌شود.
بر این اساس کسی که خواهان حمایت و حفاظت از محیط زیست است، بایستی به هم پیوستگی و ارتباط ارگانیک محیط زیست و توسعه را هیچ‌وقت از نظر دور ندارد. از این رو سیاست حفاظت محیط زیست چیزی گسترده‌تر و فراتر از مرزهای مصنوعی و سیاسی و جغرافیایی و طبیعی کشورها است و اعمال آن نیز بایستی به‌گونه‌ای باشد که مسئولیت‌پذیری کل جهان را دربرگیرد و همه کشورها و آحاد در قبال آن احساس تکلیف و وظیفه نمایند. در یک کلام باید نظام حاکم بر جهان هم در سطح ملی متحول شود و شرایط نوینی ایجاد شود که زندگی سالمتر و سعادتمندتری را برای بشر به ارمغان آورد و در ایجاد این تحول، نه تنها سیاستمداران آینده‌نگر و خوش‌فکر بلکه مردم عادی نیز نقشی عظیم دارند. این تک‌تک افراد بشر هستند که از تخریب محیط زیست صدمه می‌بینند و همانها
______________________________
(1). هود (11)، آیه 61
ص: 594
هم باید برای معکوس کردن این روند به حرکت درآیند. حکومت‌ها تنها هنگامی به اقدامات جدی در جهت حفظ محیط زیست دست خواهند زد که مردم خواستار آن شده باشند. «1»
خداوند نیز در قرآن بر اجرای پیمانها تاکید فراوان نموده است. در نخستین آیه سوره مائده می‌خوانیم: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، به پیمانها و قراردادهایی که منعقد می‌کنید وفا نمایید.»
در سوره نحل نیز آمده است: «هنگامی که پیمان بستید به عهد خدا وفا کنید و هرگز پیمانهای خود را پس از آنکه محکم بستید نقض ننمایید.» نکته‌ای مهم این آیه این است که قرآن در آیه فوق از قراردادها به عنوان پیمان خدا یاد نموده و متعاهدین را یادآور می‌شود که با عقد پیمان، گویی با خدا قرارداد نموده‌اند و پیمان خدا نیز مورد بازخواست خواهد بود.
______________________________
(1). براون، لستر و همکاران، وضعیت جهان، ترجمه حمید طراوتی، نشر ژرف، تهران، 1370 ش
ص: 595

نتیجه‌گیری‌

انسان عنصر جدایی‌ناپذیر از مجموعه نظام هستی است، موقعیت او در برابر طبیعت باید براساس حقیقت آفرینش تعیین گردد. در بینش اسلامی چنین ارتباطی توسط کسی مشخص می‌شود که خود آفریننده عالم هستی است.
خداوند برای بندگان خود وظایف و تکالیفی تعیین نمی‌کند مگر اینکه در آن مصلحتی باشد که دنیا و آخرت آنان را اصلاح نماید؛ خداوند جز به اموری نیکو و پسندیده دستور نداده و جز از اموری زشت که موجب انحطاط دنیا و آخرت بندگان است نهی نکرده، و انسان برطبق آن دستورات کاری را انجام نمی‌دهد مگر اینکه عقل نیز همان را می‌پسندد، و چیزی را ترک نمی‌کند، مگر اینکه عقل هم ترک آن را شایسته می‌داند.

نقش اسلام در اخلاق زیست‌محیطی از ابعاد مختلف مهم است:

یک- تعدیل غرایز و خواسته‌های انسان در عرصه محیط زیست:
وجود انسان، مجموعه‌ای از یک سلسله غرایز و تمایلات درونی است که زندگی انسان بر آنها استوار است. اگر روزی این تمایلات از انسان گرفته شود، اندیشه حیات از او سلب می‌گردد و سرانجام نسل وی به نابودی می‌گراید. ولی این غرایز در صورتی وسیله سعادت و موجب خوشبختی جامعه انسانی است که در به کار بردن آن‌ها، از هر نوع افراط و تفریط خودداری شود و به اصطلاح خواسته‌های درونی او تعدیل گردد و به طرز صحیحی رهبری شوند.
دو- آموزش و پرورش اخلاق زیست‌محیطی:
«رفتار» همان نتیجه و کارکرد «اخلاق» است که پس از آموزش و آگاهی صورت می‌پذیرد و به عبارت دقیق‌تر، کارهای انسان یک ریشه‌ی اخلاقی دارد و به همین جهت ما،
ص: 596
شناخت و آگاهی و روحیات و صفات افراد را در طرز رفتار آنها جستجو می‌کنیم.
اخلاق زیست‌محیطی با پشتوانه دینی در عین حال که به ارتباطات انسان با طبیعت معنی می‌بخشد، این ارتباطات را آرمان‌ساز، شورانگیز و تعهدآور می‌نماید. چنین اخلاقی پایه و اساسی برای تعهد و التزام و مسئولیت است.
سه- ضمانت اجرای قوانین زیست‌محیطی:
در زندگی روزانه بسیاری عوامل و حوادث موجب ایجاد نوعی عکس‌العمل در ما می‌شود که حاصل آن‌ها کوششی فعالانه، ذهنی یا عملی، از جانب ما است.
عوامل و حوادثی که سلامت و تعادل جسمانی ما را به خطر می‌اندازند؛ ما در حالت طبیعی و سلامت فکری نسبت به حفظ سلامت جسمانی خود علاقمند بوده و از هر عاملی که حیات ما را به مخاطره افکند پرهیز می‌کنیم. عوامل و حوادثی که سلامت و تعادل عاطفی ما را برهم زند. حوادث و پدیده‌هایی که در تضاد با نظام ارزشها و عقاید ما هستند منبعی دیگر در برانگیختن حس مسئولیت ما به شمار می‌روند.
قوانین بشری هر قدر هم خوب و صحیح وضع شده باشد از نظر ضمانت اجرا ما را در بن بست قرار می‌دهد، تنها قدرت ایمان که شالوده آن توجه به خدا و مقررات مذهبی است، بهترین بازرس و ناظری است که می‌تواند ضمانت اجرای قوانین را به عهده بگیرد.
آن اندازه تأثیری که از ایمان به خدا در ریشه‌کن ساختن عوامل مخرب زیست‌محیطی و هدایت افراد به راه صلاح و نیکی می‌توان انتظار داشت از هیچ نوع سازمان و قدرت مادی ساخته نیست. دعوت مردم به حفظ محیط زیست بدون استمداد از یک ریشه مذهبی بی‌اثر و یا کم‌اثر خواهد بود. به همین دلیل باید کوشش نمود تا عوامل مخرب زیست محیطی در پرتو ایمان و تقوی تضعیف گردیده و از بین برود.
ص: 597

منابع و مآخذ:

1. قرآن
2. نهج الفصاحه
3. نهج البلاغه
4. آمدی، عبد الواحد، غرر الحکم، تهران، دانشگاه تهران، 1360 ش
5. ابن شعبه، تحف العقول، قم، موسسه النشر الاسلامی، 1404 ق
6. الحر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تهران کتابفروشی اسلامیه، 1403 ق
7. الکلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، دار الکتب الاسلامیه، طهران، 1388 ق
8. براون، لستر و کین، هال، ارزیابی مجدد ظرفیت نگهداشت جمعیتی کره زمین، ترجمه حمید طراوتی و فرزانه بهار، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، 1374 ش
9. براون، لستر و همکاران، وضعیت جهان، ترجمه حمید طراوتی، نشر ژرف، تهران، 1370 ش
10. برقی، محمد بن خالد، محاسن، طهران، دار الکتب الاسلامیه، 1370 ق
11. پاپلی یزدی، محمد حسین، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی شماره 36 مقاله اهمیت مساله محیط زیست، تهران 1374 ش
12. پاک‌نژاد، رضا، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، یزد، بنیاد فرهنگی شهید پاک نژاد، 1361 ش.
ص: 598
13. پورخباز، علی رضا و حمید رضا، عمده‌ترین آشفتگیهای زیست‌محیطی قرن حاضر، مشهد، به نشر، 1381 ش.
14. حلم سرشت، پریوش، اسماعیل دل‌پیشه اصول و مبانی بهداشت محیط، تهران، چهر، 1382 ش
15. خبرگزاری جمهوری اسلامی 19/ 09/ 84 گزارش از مریم مولوی
16. دبیری، مینو، آلودگی محیط زیست، تهران، نشر آیلار، 1382 ش
17. روشنی، علی، اکولوژی عمومی، تهران، دانشگاه امام حسین علیه السّلام، 1381 ش
18. شکوهی، حسین، فصلنامه تحقیقات جغرافیا، شماره 30 مقاله جغرافیا و مذهب، تهران، 1372 ش
19. شاحیدر، عبد الکریم، شکار و صید در حقوق ایران، انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست، تهران 1373 ش
20. صدوق، ابو جعفر ابن بابویه، امالی، تهران اسلامیه، 1404 ق
21. طباطبائی، محمد حسین، المیزان، قم، جامعه المدرسین، بی‌تا
22. طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، بیروت دار التعارف و دار صعب، 1401 ق
23. طوسی، محمد بن حسن، امالی، قم، مؤسسه امام هادی علیه السّلام، 1415 ق
24. عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر عیاشی، تهران، المکتبه العلمیه الاسلامیه، 1380 ق
25. فیض کاشانی، ملا محسن، تفسیر صافی، طهران، المکتبه الاسلامیه، 1362 ش
26. گرجی، ابو القاسم، اسلام و محیط زیست، نشریه نور علم، ش 4، تهران، 1363 ش
ص: 599
27. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1372 ش
28. ماهنامه دانستنی‌های هوای پاک، شماره 53
29. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، دار الاضواء، 1413 ق
30. متین، ابو القاسم، نشریه پژوهش و سازندگی از جهاد سازندگی شماره 13 مقاله تهدید جهانی زیست کره
31. نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، بیروت، مؤسسه آل البیت الحیاء التراث، 1407 ق
32. یخکشی، علی، شناخت، حفاظت و بهسازی محیط زیست ایران، تهران، موسسه آموزش عالی علمی- کاربردی جهاد کشاورزی، 1381 ش
33. یعقوبی، ابن واضح، تاریخ یعقوبی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
ص: 601

مروری بر دستورات اسلامی در دوران بارداری‌

اشارة

مجموعه مقالات قرآن و طب ج‌2 632
مهرناز احمدی «1»

مقدّمه:

بارداری واقعه‌ای مسرّت‌بخش و یکی از لذّت‌بخش‌ترین دورانهای زندگی یک زن محسوب می‌گردد که شادی وی را به ارمغان خواهد آورد. امروزه یکی از عوامل مؤثر و تعیین‌کننده در تدوین برنامه‌های بهداشتی درمانی به‌ویژه در کشورهای اسلامی، راهبردهای مذهبی است. مذهب می‌تواند به رضایت و سلامت فرد و با طبع جامعه کمک نماید. کاکس معتقد است، مذهب یا دین یکی از عوامل بسیار مهم برای نفوذ در باورها و رفتارهای بهداشتی مردم می‌باشد.
چنانکه دستورات مذهبی انجام اقدامی را برای سلامتی فرد لازم یا مضر بداند، فرد به انجام فعالیت بهداشتی گرایش یافته یا از انجام آن اجتناب خواهد ورزید. وی ابراز می‌دارد که متخصصین بهداشت و رابطین نه تنها باید از مسائل پزشکی و حرفه‌ای مطلع باشند، بلکه باید از اصول معنوی و روحانی نیز آگاه بوده، تا بتوانند
______________________________
(1). کارشناس مامایی، مرکز بهداشت شهید بلندیان قزوین، آموزشگاه بهورزی قزوین
ص: 602
به موقع خدمات درمانی را در چهارچوب این رهنمودها ارائه نمایند. مطالعات انجام شده در فرهنگ‌ها و مذاهب گوناگون، تأثیرات مثبت دعا و عبادت بر ویژگی هایی چون میل به زندگی، احساس خوب بودن و شادی، کاهش اضطراب و ترغیب به عملکرد صحیح مراقبتی و تقویت آن را تأیید نموده‌اند. این بررسی‌ها نشان داده است که رهنمودهای مذهبی انگیزه مثبتی در افراد ایجاد کرده است و بدین وسیله نه تنها مردم در برابر اقدامات بهداشتی مقاومتی نشان نداده، بلکه تشویق به اصلاح و تغییر رفتار غیر بهداشتی خود شده‌اند.
در این راستا اسلام، تمام شئون حیات انسانی را دربرگرفته و عالی‌ترین رهنمودها را در همه زمینه‌ها من جمله دوران بارداری و شیردهی در اختیار انسان قرار می‌دهد. رهنمودهای بهداشتی پیشوایان دین هرچند به ظاهر ساده هستند ولی شامل دقیق‌ترین نکات علمی و عملی بوده بطوری که هنوز با گذشت قرن‌ها، با کلیه قوانین علمی بهداشتی مطابقت دارد. این دستورات شامل چگونگی تغذیه در دوران بارداری به خصوص توجه به حلال بودن آن، تعدد و تنوع اغذیه و اشربه، عبادت و خودسازی، ذکر و یاد خدا جهت آرامش روح و روان، داشتن روابط زناشوئی در یک چهارچوب مناسب چه قبل از تشکیل نطفه و چه در دوران بارداری و واجب بودن تغذیه نوزاد با آغوز، تأکید بر شیردهی نوزاد با شیر مادر، چگونگی شیردهی و ... می‌باشد که مسلما آگاهی خانم‌های باردار از این تعالیم و توصیه‌ها دریافت مراقبت‌ها را بیشتر و بهتر خواهد نمود. در جامعه اسلامی ایران که 99 درصد افراد مسلمان بوده و مادران و کودکان نیز درصد
ص: 603
بالایی از جمعیت را شامل می‌شوند، طرح مسأله بهداشتی در قالب مطالب اسلامی ضروری به نظر می‌رسد.
در این مطلب سعی بر آن شده است که تعالیم بهداشتی اسلام در مورد تغذیه، تلاوت آیات قرآن جهت آرامش روان، روابط زناشوئی به هنگام تشکیل نطفه و سپس دوران بارداری که به جهت سلامت مادر و کودک در آیات قرآن، احادیث و روایات معتبر و کتب فقهی مطرح شده است بررسی گردد، تا بدین ترتیب به هنگام تدوین برنامه‌های بهداشتی بتوان از نیروی قوی مذهب جهت ارتقاء سطح بهداشتی مادران بهره گرفت.

توصیه‌های مربوط به هر ماه بارداری‌

ماه اول: روزهای پنجشنبه و جمعه سوره" یس" و" الصافات" بخواند و به شکم بدمد. صبح‌ها کمی سیب شیرین بخورد. روزهای جمعه قبل از صبحانه انار میل کند و قبل از طلوع آفتاب، اندکی از تربت سید الشهداء بخورد. نمازهای یومیه را در اول وقت به جا آورد و قبل از نماز حتما اذان و اقامه بگوید و در وقت گفتن اذان و اقامه، دست را روی شکم بگذارد. هر روز بر 2 عدد خرما سوره قدر بخواند و آن را ناشتا بخورد. از آنجا که آگاهی نسبت به بارداری در ماه اول قطعی نیست بهتر است این اعمال از ابتدای تصمیم برای باردار شدن انجام شود.
ماه دوم: روزهای پنجشنبه و جمعه سوره" ملک" را تلاوت کند. روز پنج شنبه 40 مرتبه و روز جمعه 100 مرتبه صلوات با «عجل فرجهم» بگوید. دست را روی شکم بگذارد و صلوات کبیر بخواند: «اللهم صل علی محمد و آل محمد و
ص: 604
عجل فرجهم و اهلک عدوهم و العن اعدائهم من الجن و الانس من الاولین و الآخرین» هر روز بر دو عدد عناب سوره توحید بخواند و آن را ناشتا بخورد.
ماه سوم: روزهای پنج‌شنبه و جمعه سوره" آل عمران" را قرائت کند. 140 مرتبه صلوات با «عجل فرجهم» بخواند. قبل از نماز دست روی شکم گذاشته و صلوات کبیره را بخواند. هر روز بر 1 عدد سیب آیة الکرسی بخواند و آن را ناشتا بخورد. همچنین مقداری کندور به اندازه یک عدس ناشتا بخورد.
ماه چهارم: روزهای پنج‌شنبه و جمعه سوره" الدهر" بخواند. در تمام نمازها در یک رکعت سوره" قدر" را تلاوت کند. بعد از نماز دست را روی شکم گذارده، سوره" قدر" کوثر" و صلوات کبیره را بخواند و بعد از آن بگوید: «ربنا هب لنا من ازواجنا و ذریاتنا قرة اعین و جعلنا للمتقین اماما.»
هفت مرتبه «استغفر اللّه ربی و اتوب الیه» بگوید. هر روز بعد از نمازها 140 مرتبه صلوات بفرستد. از اول ماه چهارم نماز شب بخواند (در صورت امکان نیمه شب و اگر موفق نشد قضای آن را ترک ننماید) هر روز بر 2 عدد انجیر سوره" و التین" بخواند و آن را ناشتا بخورد. ضمنا نام کودک قبل از چهار ماه و ده روز انتخاب شود.
ماه پنجم: روزهای پنج‌شنبه و جمعه سوره" الفتح" تلاوت نماید در یک نماز سوره" النصر" بخواند و بعد از نماز دست را روی تربت کشیده، بر شکم بمالد. از ابتدای ماه پنجم در وقت نماز بر شکم دست نهاده اذان و اقامه بگوید.
ص: 605
ماه ششم: روزهای پنج‌شنبه و جمعه سوره" واقعه" را قرائت کند. شبها در یک نماز سوره" التین" بخواند. بعد از هر نماز دست بر تربت کشیده، بر شکم بمالد. هر روز بر یک انار سوره" فتح" بخواند و ناشتا بخورد.
ماه هفتم: از ماه هفتم به بعد، پس از نماز صبح، سوره انعام را بر بادام بخواند و سپس آن را بخورد و این کار را تا 40 روز انجام دهد. خواندن اذان و اقامه و نماز شب فراموش نشود. روزهای دوشنبه سوره" النحل" روزهای پنج‌شنبه و جمعه سوره" یس" و" تبارک" و در تمام ماههای هفتم و هشتم و نهم سوره" نور" را قرائت کند و در نماز یومیه سوره قدر و توحید بخواند روزی 140 مرتبه صلوات بفرستد. هر روز بر 1 عدد به سوره" یس" بخواند و آن را ناشتا بخورد همچنین از ماه هفتم به بعد پنج سوره قرآن را که با تسبیح شروع می‌شود تلاوت کند که عبارتند از: حدید، حشر، صف، جمعه و تغابن.
ماه هشتم: علاوه بر موارد ذکر شده در ماه هفتم، به موارد زیر عمل شود:
* روزهای شنبه بعد از نماز صبح سوره" قدر" 10 مرتبه
* روزهای یکشنبه بعد از نماز صبح 2 مرتبه سوره" و التین".
* روزهای دوشنبه سوره" یس".
* روزهای سه‌شنبه سوره" دهر".
* روزهای پنج‌شنبه سوره" محمد" و روزهای جمعه سوره" الصافات" تلاوت نماید.
ماه نهم: برای سلامتی امام زمان گوسفندی ذبح کند و از آن بخورد در نماز ظهر یا عصر سوره" و العصر" و" و الذاریات" بخواند. در روزهای پنج‌شنبه سوره
ص: 606
" حج" و در روز جمعه سوره" فاطر" را تلاوت کند. به عکس و آینه کمتر نگاه کند. هر روز بر مقداری شیر و خرما سوره" دهر" بخواند و آن را ناشتا بخورد.

توصیه‌های کلی در دوران بارداری‌

1. خواندن 40 روز زیارت عاشورا با صد لعن و صد سلام و دعای علقمه
2. خواندن 40 روز سوره یس به انار و خوردن آن
3. خواندن 40 بار سوره یوسف به سیب و خوردن آن
4. خواندن 40 بار دعای توسل
5. خواندن 40 روز زیارت جامعه
6. خواندن 40 روز زیارت آل یاسین و دعای عهد
7. خواندن 40 شب جمعه دعای کمیل
8. خواندن 40 روز جمعه دعای ندبه
9. خواندن 40 عصر جمعه دعای سمات
10. خواندن 40 شب جمعه یا 40 شب سوره‌های حدید، حشر، تغابن، جمعه و صف
11. خواندن تسبیحات حضرت زهرا (س) بعد از هر نماز و شب موقع خواب
12. خواندن حد اقل 40 نماز شب
13. 40 جمعه پشت سر هم غسل جمعه کردن (که برای مادران فقط در دوران بارداری میسر است)
14. حد اقل یک ختم قرآن کردن (بخصوص برای سلامتی امام زمان عج)
15. خواندن 40 حدیث کساء و زیارت امام زمان عج
ص: 607
16. خواندن 40 روز دعای عهد بعد از نماز صبح
17. در موقع تکان کودک دست را روی شکم گذاشته و صلوات و سوره توحید را تلاوت کردن
18. در دوران بارداری به فکر خدا بودن، رفع حوایج مردم، در چهره افراد مومن و زیباروی نگاه‌کردن، عدم معاشرت با افرادی که نقطه ضعف اخلاقی دارند، رفتن به زیارت، دوری از معاصی به خصوص دروغ و غیبت، نماز اول وقت خواندن، نامگذاری برای کودک و او را به نام خواندن، به قرآن گوش دادن
19. خوردن 40 روز صبح ناشتا 12 عدد مویز با 12 بسم ا ...
20. خوردن 40 روز ناشتا در 3 ماهه اول روزانه 7 عدد کندر
21. خوردن عسل، شیر، روغن زیتون، ماهی و میوه‌های خربزه، انگور، هلو، گلابی، خرما، آلوسیاه، به و سبزیجات کلم، کاهو و حبوبات لوبیا، نخود خشک، عدس و همچنین سبوس برنج، بادام، فندق، مغز، آب دریا
ص: 608

منابع و مآخذ:

1. ریحانه بهشتی یا فرزند صالح، چاپ هشتم، قم، انتشارات نور الزهرا، 1382
2. هدی احمری طهران، معصومه صیدی، زهرا عابدینی «بررسی آگاهی و نگرش زنان باردار نسبت به تعالیم بهداشتی اسلام در دوران بارداری و شیردهی در مراجعین به مراکز بهداشتی درمانی دانشگاه علوم پزشکی ایران در سال مجله علمی پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد
موگهی عبد الرحیم. احکام خانواده. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی .. 6، 5- 70: 3 30- 35. 1377،
ص: 609

دیدگاه‌های قرآن کریم در مورد بهداشت مواد غذایی‌

اشاره

سکینه بازوندنژاد «1»
کوروش گرجی «2»
نیلوفر صناعی «1»

چکیده:

در طب سنتی و ایرانی- اسلامی بر تنظیم بودن مزاج تاکید فراوان دارد. با توجه به تاثیر فراوان تغذیه در مزاج و جایگاه خاص بهداشت و سلامت غذا در پیشگیری از طرف دیگر، این مطالعه برای مشخص کردن دیدگاه قرآن کریم درباره‌ی تغذیه سالم و مفیدترین مواد غذایی به جز میوه‌ها و نباتات انجام پذیرفت.
مواد و روش‌ها: به این منظور تمامی آیات شریفه‌ی قرآن کریم به روش‌scanning مورد بررسی قرار گرفتند و آیاتی که موضوع آنها در مورد کیفیت مواد غذایی و ارتباط آنها با سلامتی و بیماری بودند مشخص گردیدند. در پایان نیز با توجه به تفاسیر نمونه، میزان
______________________________
(1). دانشجوی بهداشت- دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی لرستان
(2). دکترای تخصصی Ph .D) فیزیک پزشکی- دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی لرستان
ص: 610
و نور، آیات مورد بررسی دقیق‌تر قرار گرفته و در پایان نتایج به دست آمده مورد تجزیه آماری قرار گرفتند.
نتایج: با مشخص کردن آیات مرتبط با پیشگیری و بهداشت معلوم گردید که در مجموع 33 آیه از آیات شریفه قرآن در ارتباط با تغذیه و بهداشت آن بوده است. در این آیات نهی از غذاهای ناپاک، مردار، خون، شراب، و بالاخص گوشت خوک صورت پذیرفته و بر تغذیه از عسل، شیر، غذاهای دریایی توصیه شده است.
بحث: با دقت در آیات قرآن کریم و با توجه اهمیتی که به بحث سلامت غذا و تغذیه در قرآن داده شده است می‌توان دلیل توجه خاص طب ایرانی- اسلامی و حتی طب نوین را به این بحث درک کرد. به عبارت دیگر می‌توان آیات شریفه قرآن کریم را سرمنشأ توجه به پیشگیری و نقش تغذیه سالم در سلامت برشمرد به‌گونه‌ای که تغذیه به عنوان مهم‌ترین عامل در بروز و ایجاد بیماریها مورد پذیرش همگان قرار گرفته و امروزه در سراسر دنیا به جهت کاهش هزینه‌های گزاف درمانی، به تغذیه سالم به عنوان یک اصل توجه می‌گردد.

واژگان کلیدی:

قرآن کریم، بهداشت مواد غذایی، سلامتی‌

مقدّمه:

با توجه به اهمیت فراوان و اثبات‌شده‌ی تغذیه در رشد و سلامتی جسم و از طرف دیگر اثر آن از طریق ایجاد تغییرات هورمونی بر روان انسان، می‌توان نتیجه گرفت که تغذیه در تکامل جسمی و روحی انسان بسیار حائز اهمیت است. حال اگر تغذیه از مواد سالم و
ص: 611
پاکیزه باشد، اثر مثبت و اگر از مواد ناسالم باشد، اثر منفی خود را بر دو بعد جسمی و روانی انسان برجای خواهد گذاشت.
بسیاری از بیماری‌ها از طریق استفاده از مواد غذایی آلوده در انسان ایجاد می‌شوند و در طول دهه‌ی گذشته، وقوع بیماری‌های ناشی از مواد غذایی نه تنها در کشورهای در حال توسعه‌ای که با فقر بهداشتی دست‌به‌گریبان هستند، بلکه در کشورهای توسعه‌یافته‌ای که از استانداردهای بالای بهداشتی برخوردارند نیز رو به افزایش بوده است.
از سوی دیگر، عدم استفاده از برخی مواد خوراکی که بسیاری از مردم جهان از آن‌ها به عنوان ماده‌ی غذایی استفاده می‌کنند نیز در کمک به سلامتی و پیشگیری از بیماری‌های گوناگون موثر است. به عنوان مثال بسیاری از افرادی که گوشت خوک مصرف می‌کنند، دچار بیماری‌هایی می‌شوند که عوارض زیادی بر جسم و روح آن‌ها برجای خواهد گذاشت و یا به عنوان نمونه‌ای دیگر می‌توان به افرادی اشاره کرد که مردار می‌خورند (یعنی در واقع حیوان مورد نظر را با خفه‌کردن یا با تیر یا با هر چیز دیگری غیر از ذبح کردن می‌کشند و سپس از آن استفاده می‌کنند) و در واقع منابع مولد بیماری‌های جسمی و روانی گوناگون را به خود منتقل می‌نمایند. جنبه‌ی دیگر این مسئله، لزوم توجه به پیشگیری از بروز بیماری‌ها است که این مهم از دو طریق قابل انجام می‌باشد. یکی از این دو راه، رعایت پاکیزگی و بهداشت مواد غذایی است که در واقع کلید پیشگیری از ابتلا به بسیاری از بیماری‌ها است و در نتیجه می‌تواند از مشکلات و هزینه‌های بالای ناشی از این بیماری‌ها نیز جلوگیری کند. این امر باید در کنار اهمیت مصرف مداوم برخی مواد غذایی بسیار مفید به عنوان عامل پیشگیری‌کننده از برخی از بیماری‌ها، مورد توجه جدی قرار گیرد.
در همین راستا، قرآن به عنوان یک منبع آسمانی، از دیرباز الهام‌بخش مسلمانان در امر
ص: 612
بهداشت مواد غذایی بوده است. در واقع مسلمانان از گذشته تاکنون با گرفتن پیام‌های بهداشتی از قرآن و مفسران آن یعنی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و اهل بیت پیامبر به این مسائل اهمیت می‌داده‌اند. در کنار دعوت عمومی آیات قرآن به دانش و تعمق و تفکر در پدیده‌های طبیعت، موارد خاصی نیز وجود دارد که انسان را به تعلیم و تعلم شاخه‌های علوم پزشکی هدایت می‌کند. شاید از همین روی بوده است که در حوزه‌های علمیه، علم طب همچون سایر رشته‌های علوم تدریس می‌شده است. و از آنجا که انسان موجودی دوبعدی است (مادی و معنوی)، قرآن کریم نیز هر دو بعد را در نظر دارد و می‌خواهد جسم و جان هر دو را شفا دهد. قرآن کریم دارای آیاتی در ارتباط با نکات بهداشتی و پزشکی می‌باشد به گونه‌ای که با رعایت آن‌ها می‌توان از بیماری‌ها جلوگیری کرد و البته با پیشرفت علوم پزشکی مصالح و حکمت‌های آن‌ها در حال آشکار شدن است.
بنابراین انجام یک مطالعه مروری به منظور بررسی دستورهای قرآن کریم در مورد بهداشت مواد غذایی ضروری به نظر می‌رسد. برای نیل به این اهداف، مطالعه‌ی حاضر طراحی و اجرا گردید که هدف از انجام آن، دریافت و جمع‌بندی نکات ذکر شده در قرآن کریم در مورد بهداشت مواد غذایی و تکمیل این اطلاعات با منابع حدیث و روایات بود.
مواد و روش‌ها: به این منظور تمامی آیات قرآن کریم مورد مطالعه قرار گرفتند و از بین آن‌ها آیاتی که در مورد پیشگیری و بهداشت و تغذیه بودند؛ مشخص گردیدند. این آیات در موضوعات زیر دسته‌بندی شدند:
1- رعایت بهداشت در تهیه‌ی مواد غذایی
2- عدم استفاده از مواد تحریم شده به عنوان ماده‌ی غذایی
3- مواد غذایی که به مصرفشان توصیه شده است.
ص: 613
سپس به کتب تفاسیر مراجعه کرده و به بررسی و بسط دادن مفهوم آیات پرداختیم. در تفاسیر به جنبه‌های مختلف ترجمه‌ی آیات پرداخته شده بود؛ اما برای بررسی جزئیات و یافتن شواهد و دلایل علمی محکم‌تر به دیگر کتب علمی و منابع الکترونیکی مراجعه کرده و شواهد لازم و جدید مربوطه را به دست آوردیم. با توجه به اینکه از این مطالعه، دلایلی در رابطه با ضروری بودن ترک مواد غذایی تحریم شده از طرف قرآن به دست آمد و همچنین مشخص گردید که تهیه و مصرف مواد غذایی آلوده و ناپاک، سرمنشا بسیاری از بیماری‌های جسمی و روحی می‌باشد، نیاز به تجزیه و تحلیل آماری نیز محسوس بود. به همین دلیل بر روی یافته‌های به دست آمده، یک تجزیه و تحلیل آماری توصیفی نیز انجام گردید و در پایان نتایج حاصل مورد بحث و بررسی قرار گرفتند. نتایج: طی بررسی‌هایی که در آیات مرتبط با پیشگیری و بهداشت انجام شد مشخص گردید که در سوره‌های متفاوت قرآن کریم بر استفاده از روزی و خوراکی پاکیزه تاکید شده است و حتی در برخی از آیات، از روزی‌ها و غذاهای حلال نام برده شده و به عنوان غذاهای بهشتی ذکر گشته‌اند.
در مجموع 33 آیه از آیات شریفه قرآن کریم در ارتباط با لزوم پیشگیری از بیماری‌ها با دقت در تهیه مواد غذایی می‌باشند. کل این آیات را می‌توان به سه دسته‌ی جداگانه تقسیم کرد. گروه اول، آیاتی هستند که به ذکر فواید برخی از خوراکی‌ها و مواد غذایی پرداخته‌اند. این گروه مشتمل بر 5 آیه می‌شوند که جدول 1 نشان‌دهنده‌ی آن‌ها می‌باشد.
در همین راستا دو آیه نیز در مورد منع و حرام شدن موقت خوراکی‌هایی مثل صید چهار پایان و شکار صحرا در ایام احرام اشاراتی دارند. گروه دوم از آیات شریفه‌ای که در ارتباط با موضوع بهداشت مواد غذایی هستند باید به آیه‌هایی اشاره کرد که به موضوع خوراکی‌های مضر پرداخته‌اند. این دسته از آیات شامل 8 آیه می‌باشند که به منع استفاده‌ی
ص: 614
خوراکی از شراب، خوک، مردار و خون پرداخته‌اند. سومین دسته از آیات شریفه‌ی قرآن کریم که در ارتباط با موضوع لزوم پیشگیری از بیماری‌ها با تاکید بر رعایت بهداشت مواد غذایی از دید قرآن می‌باشند را آیاتی تشکیل می‌دهند که در آن‌ها خداوند کریم دستوراتی را پیرامون نحوه‌ی ذبح کردن حیوانات برای مصرف خوراکی پرداخته است. البته می‌توان دو آیه‌ای که پیش از این در ارتباط با منع صید چهارپایان در هنگام احرام ذکر گردید را نیز در این دسته قرار داد.
تعداد 12 آیه نیز بدون نام بردن از یک خوراکی خاص، فقط بر ضرورت استفاده از روزی‌های پاکیزه و اهمیت آن‌ها اشاره کرده‌اند.
برای شماری از این غذاها به طور چشمگیری فواید بسیاری آورده شده است و انسان‌ها را به مصرف آن توصیه کرده است. 18 آیه از آیات قرآن کریم مربوط به استفاده از غذاهای پاکیزه می‌باشد که به ترتیب و به شکل زیر بر این موضوع تاکید کرده‌اند: این غذاها شامل:
عسل 06/ 6 درصد، مصرف شیر 03/ 3 درصد، گوشت‌های دریایی 06/ 6 درصد و موادی از جمله میوه و نباتات و آب سالم بوده است. در آیاتی دیگر مردم را از استفاده از غذاهای ناپاک بازداشته و در بعضی موارد علل منع و مضرات آن و همچنین پیامدهای آن را از نظر روحی ذکر کرده است. در بین این خوراکی‌ها تاکید زیاد بر استفاده نکردن از گوشت خوک بوده است که به طور مستقیم در 4 آیه ذکر شده است. از دیگر غذاهای ناپاک بر منع استفاده‌ی شراب، مردار و خون تاکید شده است علاوه بر این اشارات مستقیم در آیات قرآن در تفسیرهای مختلف قرآنی از جمله تفسیر نمونه، تفسیر نور و تفسیر المیزان توصیه‌های بسیار دیگری از منع یا استفاده از غذاهای مختلف را با ذکر دلیل و فواید و
ص: 615
معایب آن ذکر کرده است. با رجوع به منابع حدیث می‌توان شاهد موارد بسیاری از توصیه‌های مصرف و منبع غذایی بودیم که حاکی از اهمیت بسیار این موضوع بوده است.
بحث: خوردن گوشت خوک، مردار و خون به شدت در قرآن مذموم است و این تحریم 4 بار در قرآن تکرار شده است. طبق احادیث خوردن گوشت مردار سبب ضعف بدن، قطع نسل و مرگ ناگهانی می‌شود و خوردن خون سبب سنگدلی و قساوت قلب می‌شود. از آنجا که اسلام مکتب عدل است نه مثل غربی‌ها افراط در گوشت را توصیه می‌کند و نه مثل بودایی‌ها آن را حرام می‌داند و نه مثل چینی‌ها خوردن گوشت هر حیوانی را به شکلی جایز می‌داند. در اسلام برای مصرف گوشت شرایط و حدودی است از جمله:
1- گوشت حیوانات گوشت‌خوار را نخورید که دارای آلودگی‌های مختلف میکروبی و انگلی و ... هستند.
2- گوشت درندگان را نخورید، که روح قساوت و درندگی در شما پیدا می‌شود.
3- گوشت حیواناتی که مورد تنفر عمومی است مصرف نکنید.
4- گوشت حیواناتی که هنگام ذبح نام مبارک خدا بر آن گفته نشده، نخورید.
5- گوشت مردار را نخورید، چون هنگام مرگ حیوان، خون پیش از هر چیز دیگر فاسد شده و ایجاد نوعی مسمومیت می‌کند. ازاین‌رو حیواناتی که خفه شده، شاخ خورده، پرت شده، کتک خورده و دریده شده که جان دادنشان همراه با بیرون آمدن کامل خون نیست، در اسلام خوردن آنان حرام است.
امام رضا در حدیثی علت حرام بودن مردار را این می‌داند که باعث فساد بدن می‌شود و ایجاد صفرا می‌کند. هم‌چنین باعث بداخلاقی، عصبانیت، قساوت قلب و از بین رفتن مهر و عطوفت می‌شود. ایشان گفته‌اند که مرده‌خوار حتی ممکن است پدر و فرزند و رفیق خود را
ص: 616
به قتل برساند که نشان‌دهنده اثرات روانی خوردن گوشت مردار است.
دلایل زیادی برای منع مصرف گوشت خوک وجود دارد. برای مثال بیماری انگلی ترشینوز مهم‌ترین بیماری ناشی از مصرف گوشت خوک است. لازم به ذکر است که مصرف گوشت خوک صریحا در قرآن منع شده است.
شراب‌خواری و می‌گساری نیز مخالف دستورات طب اسلامی است که دلایل بسیار زیادی برای آن وجود دارد. مصرف الکل باعث جریان یافتن خون به سطوح بدن می‌شود و لذا شخص ابتدا دچار احساس گرمای شدید می‌گردد اما این اثر موقتی است و در واقع پس از این مرحله بدن به سرعت دمای خود را از دست می‌دهد. در اثر مصرف زیاد الکل ابتدا مرکز تکلم در مغز مختل شده و شخص کنترل آگاهانه خود بر سخنانش را از دست می‌دهد و پرحرفی می‌کند و رازهای شخصی‌اش را افشا می‌کند. سپس مراکز شنوایی، بینایی و تعادل نیز مختل می‌شود و در صورت ادامه مصرف الکل، اختلالات تنفسی و قلبی می‌تواند موجب خواب‌آلودگی عمیق و مرگ شود. مصرف الکل در قرآن نیز تحریم شده است و آن را مانع رستگاری می‌داند. هدف آیات قرآن از ارائه دستورات بهداشتی پیشگیری از ابتلا به بیماری است اما در جهت افزایش سلامتی و بهبود بیماری نیز دستورات متعددی دارد که در اینجا متذکر می‌شویم.
عسل جزو بهترین مواد غذایی است که تاکنون شناخته شده و فواید مصرف عسل به گونه‌ای است که حتی در قرآن سوره‌ای به نام زنبور عسل (نحل) داریم و همچنین در آیاتی از آن به عنوان شفا نام برده شده است. از جمله فواید عسل می‌توان به رفع خستگی و فشردگی عضلات، افزایش کلسیم خون، تولید سریع انرژی و ترمیم قوا، کمک به مبتلایان اسهال به دلیل خاصیت میکروب‌کشی، رفع سرفه و ... اشاره کرد. جالب توجه است که
ص: 617
عسل در رنگ‌های مختلفی وجود دارد و این مطلب در قرآن نیز ذکر شده است و می‌تواند تنوعی برای ذوق‌ها و سلیقه‌ها باشد زیرا امروزه ثابت شده است که رنگ غذا در تحریک اشتها بسیار مؤثر است. همچنین در روایات متعدد بر خواص درمانی عسل تأکید شده است.
برای مثال معصومین گفته‌اند هیچ چیز مانند شربت عسل بیماری را درمان نمی‌کند. همچنین پیامبر فرموده است که کسی که حد اقل ماهی یک بار عسل بنوشد و شفایی را که قرآن از آن یاد کرده بطلبد خدا او را از 77 نوع بیماری شفا می‌بخشد. فواید عسل تنها محدود به مصرف خوراکی آن نیست و از آن حتی در خدمات زیبایی نیز استفاده می‌شود.
ماهی دارای ارزش تغذیه‌ای بسیار بالایی است و اکثر مواد مغذی مفید و ضروری برای انسان را به تنهایی داراست. چربی غیر اشباع موجود در ماهی اثرات بسیار مهمی در سلامت انسان برعهده دارد و در پیشگیری از بسیاری از بیماری‌ها و کنترل و کمک به بهبود اختلالات و عوارض مختلف نقش مهم و سازنده‌ای برعهده دارد. پروتئین موجود در ماهی از نظر کیفیت و کمیت قابل توجه است. همچنین ماهی حاوی مقادیر زیادی آهن، فلوئور و ویتامین‌های گروه‌B است. مضایای زیادی برای مصرف ماهی برشمرده‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به کاهش شانس ابتلا به آسم در کودکان، افزایش سلامت شبکیه چشم، کاهش ابتلا به بیماری‌های قلبی عروقی، کاهش ابتلا به افسردگی، تقویت حافظه و ...
اشاره کرد. یکی از جنبه‌های مهم گوشت ماهی تازگی همیشگی آن است که قرآن نیز به زیبایی از آن یاد می‌کند.
شیر در بین فرهنگ و آداب و رسوم ملل مختلف جایگاه خاصی را به خود اختصاص داده است. اما به طور کلی شیر به عنوان دارو در اغلب نوشته‌های باستانی و در طب قدیم از شیر به عنوان دارو در درمان بعضی بیماری‌ها یاد شده است. امروزه این عقیده نیز وجود
ص: 618
دارد که شیر بهترین غذا برای بیماران می‌باشد. به علت سهل الهضم بودن این ماده آن را همواره در رژیم تغذیه‌ای بیماران قرار داده و مصرف شیر در برنامه غذایی روزانه اکثر افراد جامعه توصیه می‌شود. علاوه بر مطالب فوق شیر نقش مهمی در سلامت پوست دارد.
همچنین شیر در اغلب مسمومیت‌ها به عنوان ترکیب کاهش‌دهنده عوارض مسمومیت مورد استفاده قرار می‌گیرد. با توجه به این موضوع مصرف روزانه یک لیوان شیر می‌تواند تا حدود زیادی از عوارض ناشی از مسمومیت با سرب که یکی از خطرناک‌ترین عوارض زندگی شهری است بکاهد.
مشهود است که سلامت جسم و روان به یکدیگر وابسته‌اند هم‌چنین اثر کار و به دست آوردن روزی حلال بر سلامت روان نیز مشخص شده است. به همین جهت دستورات قرآن مبنی بر به دست آوردن روزی حلال می‌تواند شاهد دیگری بر کامل بودن دستورات طبی قرآن باشد.
ص: 619

منابع و مآخذ:

1. قرآن کریم:

موارد منع مصرف شراب: سوره‌ی مائده 90 و 91- بقره 219
تمامی آیاتی که در مورد ذبح حیوانات است: سوره‌ی بقره 173، 3 مائده، 115 نحل، 36 حج- 118 و 145 انعام
آیاتی که در مورد منع مصرف گوشت خوک و خون و مردار: سوره‌ی بقره 173- 3 مائده- 145 انعام- 115 نحل
آیات مربوط به عدم صید چهارپایان در حالت احرام و منع مصرف این صیدها: مائده 1 و 2 و 96
گوشت‌های دریایی: 14 نحل و 96 مائده- 12 فاطر
مصرف عسل: 68 و 69 نحل
مصرف شیر: 6 نحل
تمام آیاتی که در مورد روزی‌های پاکیزه است: 4 و 5 و 88 مائده- 157 و 160 اعراف-، 16 جاثیه و 28 حج- 119 انعام- 51 مؤمنون- 69 انفال- 57 و 172 و 168 بقره- 70 اسراء- 72 و 114 نحل، 19 کهف، 81 طه‌

2. تفاسیر:

1. تفسیر نمونه- آیت اللّه مکارم شیرازی- جلدهای 1 و 2 و 3 و 4 و 5
2. تفسیر المیزان- علامه طباطبایی- جلدهای 1 و 2 و 3 و 6 و 12 و 7 و 8
ص: 620
3. تفسیر نور- محسن قرائتی
4. تفسیر جوان منتخب آیت اللّه مکارم شیرازی- جلدهای 1 و 2 و 4

3. سایت‌ها:

1. WWW. pubmed. com
2. WWW. iran medex. ir
3. WWW. qarati. net
ص: 621

تزکیه روح و تصفیه جسم «آثار جسمی روزه»

اشاره

محمد طاهر پاک‌دامن «1»

چکیده:

همه بایدها و نبایدهای شرعی بر محور مصالح و مفاسد بنا شده است، روزه نیز از جمله دستورات الهی است که گذشت زمان و پیشرفت علوم راز و رمز بیشتری را از فلسفه وجودی آن گشوده است. علاوه بر فواید روحی و معنوی و برکات اجتماعی و اقتصادی، نتایج درمانی آن اعجاب دانشمندان را برانگیخته است که این مقاله بیشتر به این موضوع می‌پردازد.

واژگان کلیدی:

روزه، فلسفه روزه، روزه‌درمانی، آثار روزه‌

1- تعریف روزه:

روزه معادل واژه «صوم» در عربی است و در لغت به معنی امساک و ترک کردن است «1» همانند ترک خوردن و آشامیدن، ترک سخن گفتن، و نیز ترک نکاح «2». و در اصطلاح فقه
______________________________
(1). دانشجوی کارشناسی ارشد رشته تفسیر- جامعة المصطفی العالمیة
ص: 622
اسلامی یعنی اینکه انسان برای انجام فرمان خداوند عالم از اذان صبح تا مغرب از چیزی که روزه را باطل می‌کند خودداری نماید. «3»

2- فلسفه روزه:

احکام اسلامی در اصطلاح تابع مصالح و مفاسد است و خالق انسان‌ها با آگاهی از نیاز بشر و به انگیزه تکامل مادی و معنوی جامعه اسلامی دستوراتی را وضع نمود که فلسفه برخی از آنها در آموزه‌های دینی عنوان شده و برخی دیگر را گذشت زمان و پیشرفت علوم روشن نموده و می‌نماید. امام رضا علیه السّلام در بیان حکمت الهی، حلال را موجب اصلاح و بقای بندگان و حرامها را موجب تباهی برمی‌شمارند. «4»
در روایات اسلامی آثار و فواید زیر برای روزه ذکر شده است.
تربیت و تزکیه روح، سلامتی روانی و جسمی، برکات اجتماعی و اقتصادی نظیر همانند شدن فقیر و غنی ایجاد انگیزه در اغنیاء برای فقرزدایی و ... «5» ضمن اینکه یافته‌های قطعی علمی نیز این آثار و فواید را تأیید نموده و علی الخصوص روزه را به عنوان درمان بسیاری از امراض ستوده است. قرآن کریم در تشریح روزه، ضمن اینکه اثر روزه را تقوا و تهذیب نفس می‌داند. «6» تصریح می‌کند که: یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ «7» خداوند راحتی
______________________________
. زبیدی، سید محمد مرتضی، تاج العروس، ج 17، ص 423، واژه صوم
. ابن منظور، لسان العرب ج 7 واژه صوم
(3). بنی هاشمی، سید محمد حسن توضیح المسائل مراجع ج 1 ص 914
(4). ر. ک شیخ صدوق، ابو جعفر محمد بن علی، علل الشرایع، ج 2 ص 592
(5). ر. ک محمد ری شهری، میزان الحکمه ج 2 ص 1684- 1690
(6). بقره (2)، آیه 183، لعلکم تتقون
(7). همان، 185
ص: 623
شما را می‌خواهد و زحمت شما را نمی‌خواهد. اشاره به اینکه روزه داشتن اگرچه در ظاهر یک نوع سختگیری و محدودیت است اما سرانجام آن راحتی و آسایش مادی و معنوی انسان می‌باشد. «1»

3- تاریخچه روزه‌داری‌

قرآن کریم به وجود روزه در امتهای گذشته تصریح نموده «2» و به روزه حضرت زکریا علیه السّلام و حضرت مریم علیها السّلام اشاره نموده است. «3» به عقیده محققان در آئینهای زمینی چون بودائی، برهمائی، مانوی و ... نیز روزه جز احکام واجب به شمار می‌رفته است. «4» که نشان می‌دهد دستور روزه از عقل آنها سرچشمه گرفته است. «5»
در تورات و انجیل فعلی از روزه پیامبران متعددی گفتگو شده است. «6» اما هیچ دلیلی بر وجوب روزه دیده نمی‌شود اما خود یهود و نصاری تا عصر حاضر در سال چند روزی را به اشکال مختلف روزه می‌گیرند. «7» اما روزه ماه مبارک رمضان تفضلی خاص بر امت اسلامی است که در سال دوم هجرت تشریع گردید، چونکه در روایات آمده است که روزه این ماه پیش از اسلام فقط بر پیامبران واجب بوده است و خداوند به وسیله آن این امت را بر امتهای گذشته فضیلت داده است. «8»

4- مدت زمان روزه‌داری‌

______________________________
(1). مکارم شیرازی، آیت اللّه ناصر، تفسیر نمونه، ج 1، ص 627
(2). بقره (2)، آیه 183 کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ
(3). مریم (19)، آیات 10 و 29
(4). ر. ک بوخنگر، اتو، نقش روزه در درمان بیماریها، ص 8
(5). پاک‌نژاد، دکتر شهید رضا، اولین دانشگاه آخرین پیامبر، ج 3، ص 26
(6). به عنوان نمونه سفر تثنیه 9: 9- اول پادشاهان 19: 8- دانیال 10: 2 و 3- انجیل متی 4: 2
(7). ر. ک طباطبایی علامه، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ج 2، ص 7
(8). شیخ صدوق، ابو جعفر محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه. ج 2 ص 99
ص: 624
مدت واجب روزه‌داری در اسلام یک ماه است و این اندازه زمانی، برای قریب به اتفاق قابل انجام است، عده‌ای که تحمل روزه را ندارند تا رفع عذر معاف شده‌اند و برای قوی‌ترها روزه مستحبی تشریع شده است. به تصریح قرآن کریم، این تعداد ایام در صورت رفع عذر باید با روزه داری جبران شود. لذا می‌فرماید: «وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّةَ» و هدف آن است که شما تعداد این روزها را کامل کنید. «1»
بر این اساس در فقه اسلامی حتی زنان حائض که از قضای نماز معافند از قضای روزه معاف نیستند.
روزه در سایر ادیان چه آسمانی و چه غیر آسمانی نیز دقیقا و یا حدودا یک ماه بوده است. «2»
دانشمندان که روزه را خانه‌تکانی انسان و موجب نظافت کامل دستگاه‌ها و سلولهای بدن می‌دانند بر یک ماه روزه تاکید دارند. «بندکیت» دانشمند فیزیولوژی یک دوره روزه را سی روز می‌داند و دکتر «ژان فروموران» می‌گوید: ذخایر غذایی که در مرد 30 خ و در زن 20 خ است برای یک ماه بدن کافی است. «3» به این معنی که برای شستشوی رسوبات و مواد زائد که منشا پیدایش بیمارها هستند حدود یک ماه امساک لازم است.

5- تفاوت روزه با گرسنگی (نیت روزه):

بین روزه و گرسنگی به لحاظ اثر تفاوت وجود دارد در شریعت اسلامی اگر کسی بدون قصد روزه از خوردن و آشامیدن امساک نماید پذیرفته شده نیست. «4» قرآن کریم در ضمن بحث تشریع روزه می‌فرماید: «هرکه کار خوب را با رغبت انجام دهد برای او بهتر است» «1»
______________________________
(1). بقره (2)، آیه 184
(2). ر. ک نقش روزه در درمان بیماریها. پیشین ص 8- 9
(3). اولین دانشگاه آخرین پیامبر پیشین. ص 29
(4). ر. ک توضیح المسائل مراجع، ج 1، بحث احکام روزه
ص: 625
متخصصان روزه طبی نیز اظهار می‌دارند که روزه اختیاری با امساک اجباری در تاثیر بر جسم و روح اختلاف فراوانی دارد. «2»
پژوهشهای وسیع یک کلینیک روزه‌گیری نشان می‌دهد که برخی از بیماریها به هنگام گرسنگی وخیم می‌شود ولی در موقع روزه بهبود می‌یابد به عنوان مثال مرض قند درصورتی‌که هنوز به مرحله احتیاج به انسولین نرسیده باشد ممکن است در اثر روزه بهبودی یابد درصورتی‌که گرسنگی مرض قند را وخیم‌تر می‌کند. «3»
محققان در بیان مرز این دو، عنوان می‌دارند که منشاء روزه در طرز تفکر است که ابتدا یک عمل معنوی توأم با تقدس و وقار و مختص انسان بوده و نوسازی بدنی در درجه دوّم اهمیت قرار دارد. اگر معتقد باشیم که روح بدن را برای خود می‌سازد از این امر هیچ تعجب نخواهیم کرد. «4»

6- روزه‌درمانی‌

اشاره

غذایی که انسان بدون رعایت نظم بهداشتی می‌خورد در بافتها ذخیره شده و به نوبت صرف سوخت و ساز بدن می‌گردد مثلا «اکسیژنی که امروز وارد بدن می‌شود، شش ماه بعد خارج می‌شود و کلسیم امروز 180 روز بعد مصرف می‌گردد» «5» و این انباشتگی غذایی باعث رشد عوامل بیماری‌زا در بدن می‌گردد. و انسان به ناچار هر از چندگاهی نیازمند تصفیه و پاکسازی بدن است که امساک از غذا موثرترین راه حل این مشکل است به قول یکی از دانشمندان روم «اولین بیماری
______________________________
. بقره (2)، آیه 184، فَمَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ
(2). روزه روشنی نوین در درمان بیماریها. ص 28
(3). ر. ک نقش روزه در درمان بیماریها پیشین ص 28- 29
(4). همان ص 29
(5). اولین دانشگاه، آخرین پیامبر، ج 3، ص 33
ص: 626
مربوط به پرخوری بود و نخستین درمان نیز روزه‌گیری است» «1» آثار متعدد روزه در جنبه‌های روحی، اجتماعی و ... و از جمله فواید درمانی که با پیشرفت علوم بیش‌ازپیش آشکار می‌شود، مهر تأیید دیگری بر بایدها و نبایدهای شرعی دین مترقی و جاودانه اسلام است.

6- 1 تاریخچه روزه‌درمانی‌

در طب قدیم، فیثاغورث و بقراط بعضی از امراض را با روزه معالجه می‌کردند و حارث بن کلده طبیب معروف زمان بعثت روزه را یگانه راه معالجه بیماری‌ها می‌دانست، «2» و امروزه در جوامع غربی مؤسساتی شکل یافته که بیماران را با روزه طبی درمان می‌نمایند.
دکتر «اتوبوخنگر» در گزارشی از فعالیت 45 ساله خود از نظارت بر بیش از 50000 روزه درمانی در یک کلینیک خصوصی خبر می‌دهد «3» و با تمجید از روزه اسلامی اظهار می‌دارد:
«روزه مذهبی جهاد بزرگی است که در میان مسلمانان رایج است» «4»
الکسی سوفورین دانشمند دیگری است که تجربه روزه‌درمانی خود و دیگران را منتشر ساخته و عقیده دارد که با روزه نود و پنج درصد از بیماری‌های جسم، همراه با عفونت های ذخیره شده از بدن بیرون می‌روند. «5» ایشان پس از ذکر بیماریهای متعددی که با امساک درمان می‌شوند نتیجه می‌گیرد:
«خلاصه آثار روزه و امساک عجیب است و باید گفت: روزه اعجاز می‌کند» «6»
______________________________
(1). نقش روزه در درمان بیماری، ص 26
(2). همان
(3). نقش روزه در درمان بیماریها، ص 5
(4). همان، ص 37
(5). روزه روشی نوین در درمان بیماریها، ص 65
(6). همان
ص: 627

6- 2 نقش درمانی روزه در حدیث‌

همان گونه که قرآن کریم روزه را به مصلحت روزه‌دار می‌داند، «1» روایات معصومین علیهم السّلام نیز بر فواید درمانی روزه تصریح کرده‌اند. رسول گرامی اسلام می‌فرمایند:
«روزه بگیرید تا تندرست باشید» «2» و در فرمایشی از امام علی علیه السّلام آمده است: «روزه یکی از دو سلامتی است» «3»

6- 3 امتیازات روزه اسلامی بر روزه طبی «4»

روزه اسلامی ضمن دارا بودن فوائد روزه طبی از امتیازات دیگری هم برخوردار است.
اولا: در روزه اسلامی شخص به قصد تقرب پروردگار روزه می‌گیرد. و ضمن فوائد معنوی و آثار اجتماعی، به جهت نیت و اراده قوی آثار جسمی آن نیز بیشتر خواهد بود که پشتوانه علمی این سخن را در بحث قبل دانستیم.
ثانیا روزه طبی در تمام عمر یکی دو بار انجام می‌شود ولی روزه اسلامی هر سال تکرار می‌شود و نتایج عملی آن نیز همه ساله تجدید می‌گردد. ثالثا روزه طبی با همه مزایایی حیرت‌آورش طاقت‌فرسا بوده و برای همه امکان‌پذیر نیست و بدون مراقبت پزشک، ممکن است خطرناک هم باشد و حال آنکه روزه اسلامی دستور ساده و راحتی است که برای اکثر قریب به اتفاق افراد قابل تحصیل است ازاین‌رو دکتر کارلو آمریکایی می‌گوید:
«روزه‌ای که اسلام واجب کرده بزرگترین ضامن سلامتی تن می‌باشد.» «1»
______________________________
(1). بقره (2)، آیه 184، أَنْ تَصُومُوا خَیْرٌ لَکُمْ
(2). مستدرک الوسائل، ج 7، ص 502
(3). میزان الحکمه، ج 2، ص 1682
(4). روزه طبی امساکی است که پزشکان برای معالجه برخی امراض تجویز می‌کنند که طی آن بیمار فقط مجاز به نوشیدن آب است
ص: 628

6- 4 روزه و درمان بیماریها

اشاره

نتایج تحقیقات پزشکی نشان می‌دهد که در اثر روزه‌داری بسیاری از بیمارهای کاهش یافته و یا درمان می‌شوند و یا اینکه از بروز آنها پیشگیری می‌شود.

6- 4- 1 درمان چاقی:

چاقی و اضافه وزن از مشکلات جدی جامعه امروز مخصوصا در کشورهای صنعتی به شمار می‌رود و این مساله علاوه بر غیر زیبا نمودن جسم موجب بیماریهای متعدد می‌شود.
میزان فشار خون، بیماری قلب و عروق، دیابت، فرسایش مفاصل و ابتلا به برخی سرطان‌ها در افراد چاق بیشتر است. «2» ضمن اینکه یک زن و مرد 20 ساله چاق نسبت به همتای نرمال خود به ترتیب 13 و 8 سال زودتر می‌میرند. «3»
دانشمندان علم تغذیه روزه را یکی از موثرترین راه‌های درمان چاقی می‌دانند که در فرایند کاهش وزن، غذایی برای مغز نیز تهیه می‌شود. «4»
در فرمایش رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آمده است که «روزه روده را باریک می‌کند و گوشت را می‌ریزد». «5»

6- 4- 2 درمان و پیشگیری از سرطان:

پس از بیماری قلبی سرطان بزرگترین عامل مرگ‌ومیر در جهان است. از جمله در آمریکای شمالی که از هر سه نفر یک نفر به سرطان دچار می‌شود و از هر چهار نفر یک نفر
______________________________
. نقش روزه در درمان بیماریها، پیشین، ص 16
(2). دکتر فریبا شیخ، اضافه وزن و چاقی، نشریه خورنوش، ش 21
(3). نشریه اعتماد 9/ 12/ 82
(4). دکتر شهین امینی روزنامه قدس 10/ 8/ 82
(5). میزان الحکمه ج 2 ص 1285
ص: 629
در اثر بیماری سرطان می‌میرد. «1»
محققان می‌گویند سرطان پیش از آنکه به مرحله آشکار برسد با روزه قابل درمان است. «2»
دکتر کلوغ با بیان تتبع چهل ساله خویش معتقد است که سرطان ابتدا دمل کوچکی است که در روده یا معده [نظر نویسنده است می‌روید. این دملها را می‌توان به آسانی با یکی دو هفته روزه معالجه کنیم. «3» به سبب روزه انرژی بدن به جای گوارش صرف ترمیم بافت‌ها و سلولهای می‌شود و از رشد بی‌رویه سلولی که منجر به ایجاد تومور و بیماریهایی چون سرطان می‌شود جلوگیری می‌کند. «4»

6- 4- 3 درمان دیابت:

روزه‌گیری در معالجه دیابت از سال 1910 میلادی توسط «گلپا» جز داروها و درمان های بیماران مرض قندی قرار گرفته و در فرانسه و انگلستان و آمریکا توسط متخصصان دیگر تأیید شده است. «5»

6- 4- 4 تنظیم ترشح هورمونها:

در بدن انسان هورمونهای مختلفی ترشح می‌شوند که کاهش یا افزایش آنها باعث ایجاد اختلال و عدم تعادل در بدن می‌شود.
______________________________
(1). دکتر پرویز قدریان، رابطه تغذیه و سرطان، نشریه گزارش ش 90
(2). نقش روزه در درمان بیماریها ص 67
(3). روزه روش در درمان بیماریها ص 67
(4). مهتاب صفرزاده خسروشاهی، فایده روزه از دیدگاه علم تغذیه، روزنامه همشهری 14/ 7/ 84
(5). اولین دانشگاه آخرین پیامبر ص 63
ص: 630
یک استاد بیوشیمی با سالها آزمایش اثبات کرده که با گرسنه نگهداشتن موشها، ضمن افزایش عمر آنها تا دو برابر، غدد فوق کلیوی ناچارا هورمونهای اضافی که موجب عدم تعادل شده‌اند را می‌خورند! به عقیده دانشمندان علم تغذیه بسیاری از اختلالات هورمونی با رژیم غذایی مناسب و کاهش وزن تنظیم می‌شود که این دو نکته در روزه‌داری به خوبی روشن می‌شود. «1»

6- 4- 5 درمان بیماری‌های قلبی:

بیماری‌های قلبی بزرگترین عامل مرگ‌ومیر در جهان به شمار می‌رود و روزه تاثیر قابل توجهی بر عملکرد قلب دارد. بنا به تحقیق دانشمندان، قلب انسان در موقع عادی در هر دقیقه 70 بار ضربان دارد ولی در موقع روزه‌داری چون قلب از وظیفه کمک کردن به عمل هضم معاف می‌شود ضربان آن در هر دقیقه 60 بار کاهش می‌یابد. «2» یک متخصص قلب و عروق عنوان می‌دارد: سه فاکتور اولیه فرد را مستعد بیماری عروقی کرونر قلب می‌کند که عبارتند از: افزایش فشار خون، افزایش کلسترول خون و استعمال دخانیات که روزه ماه رمضان اثر مطلوبی روی هر سه عامل دارد. «3»

6- 4- 6 درمان بیماریهای دیگر:

آثار روزه و بیماریهایی که توسط آن درمان می‌شوند به قدری زیاد است که حتی توضیح مختصر آنها در این مقال نمی‌گنجد و ناچارا به فهرستی از مهمترین‌ها اکتفا نموده و مخاطبان محترم را به منابع مذکور ارجاع می‌دهیم.
______________________________
(1). فایده روزه از دیدگاه علم تغذیه، پیشین، و نیز ر. ک لاریجانی، دکتر باقر، تأثیر روزه‌داری بر هورمونها و متابولیسم بدن، روزنامه کیهان، 6/ 6/ 79
(2). جعفری، دکتر حبیب اللّه، روزنامه از اطلاعات، 16/ 10/ 78
(3). رمضان‌زاده، دکتر رحمان، نشریه راه مردم، 17/ 8/ 83
ص: 631
درمان بیماری قلبی، تنظیم ترشح هورمونها، فشار خون، آسم قلب، اختلالات دستگاه متابولیسم، بیماریهای واگیر، بیماری‌های معده و روده، ورم کیسه صفرا، یبوست مزمن، زکامهای حلق و بینی، بیماریهای زنان، بیماری‌های پوستی، بیماریهای چشم، اختلالات عمومی عصبی، کم‌خونی، ضعف روده‌ها، سل، طاعون، سفلیس، آلرژی، ضعف حواس و ... «1»

کلام آخر:

اگرچه تأییدهای علمی بر حقانیت دین و احکام اسلامی، مهر تاکید می‌زند ولی اگر این کشفیات هم نمی‌بود باز هم ما سر بر آستان تسلیم می‌سپردیم. باوجود این همه آثار و فواید ما فقط برای خشنودی خدا روزه می‌گیریم، مهربان آفریدگاری که به کلام او ایمان داریم که فرمود:
«یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ خداوند راحتی شما را می‌خواهد نه زحمت شما را» «2»
______________________________
(1). ر. ک نقش روزه در درمان بیماریها ص 35- 36، روزه روش نوین در درمان بیماریها ص 35- فایده روزه از دیدگاه علم تغذیه، روزنامه همشهری، 14/ 7/ 84
(2). بقره، 185
ص: 632

منابع و مآخذ:

1. قرآن کریم
2. ابن منظور، لسان العرب، دار احیاء التراث العربی، اول، بیروت، 1408 ه ق.
3. الکسی سوفورین، روزه روشی نوین در درمان بیماری‌ها، ترجمه محمد جعفر امامی، نهم، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1383 ش.
4. بنی هاشمی، سید محمد حسن، توضیح المسائل مراجع، دفتر انتشارات اسلامی، سوم، قم، 1378 ش
5. بوخنگر، دکتر اتو، نقش روزه در درمان بیماری‌ها، مترجم علی اکبر مهدی‌پور، کعبه، اول، تهران، 1404 ه ق.
6. پاک‌نژاد، دکتر شهید سید رضا، اولین دانشگاه آخرین پیامبر، بنیاد فرهنگی شهید پاک نژاد، [بی‌چا]، یزد، 1365 ش.
7. شیخ صدوق، ابو جعفر محمد بن علی، علل الشرایع، المطبعة الحیدریه، [بی‌چا]، نجف، 1386 ه ق.
8. شیخ صدوق، ابو جعفر محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، جامعه مدرسین، دوم، قم، 1404 ه ق.
9. کتاب مقدس، ترجمه فاضل خان همدانی.
10. طباطبایی، علامه سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، دفتر نشر اسلامی، پنجم، قم، 1417 ه ق.
11. مکارم شیرازی، آیت اللّه ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیه، بیست و چهارم، تهران، 1368 ش.
12. محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، دار الحدیث، اول، قم، [بی‌تا].
13. نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، آل البیت، اول، بیروت، 1408 ه ق.
14. زبیدی، سید محمد مرتضی، تاج العروس، دار الفکر، بی‌جا، بیروت، 1414 ه ق.